Często zadajemy sobie pytanie: razem czy osobno, nie tylko, gdy chodzi o partykułę nie czy cząstkę trybu przypuszczającego –by, ale i wtedy, gdy chodzi o zapis pojedynczych wyrazów. A warto na to pytanie znać odpowiedź, zwłaszcza przed wysłaniem maili do wielu odbiorców.
1. Na rozruszanie, czyli trochę praktyki
Jak napisałbyś podkreślone wyrazy? (nie sugeruj się pisownią!)
1. Ten maminsynek z Białegostoku znów spędził w domu święta Wielkiej Nocy.
2. Zresztą w ten czas nie było mowy o żadnym widzimisię.
2. Ku przestrodze, czyli teorii słów kilka
To, co jest zrostem, tworzy całość, więc i pisownia jest łączna (tych najlepiej nauczyć się na pamięć). Nierównorzędne człony łączymy myślnikiem, a dwa osobne wyrazy nimi pozostają – tak w skrócie wygląda teoria, którą znajdziecie poniżej.
Zobacz teorię
Teoria PISOWNIA ZROSTÓW TYPU lwipyszczek
Pisownia zrostów, czyli takich połączeń wyrazowych, których części składowe zatraciły swoją niezależność znaczeniową, jest łączna.
Wśród zrostów wyróżniamy takie, w których człon pierwszy się nie odmienia, np.
swawola, swawoli, swawolę;
mysikrólik, mysikrólika, mysikrólikiem;
lwipyszczek, lwipyszczka, lwipyszczkiem;
żabiściek, żabiścieku, żabiściekiem;
maminsynek, maminsynka, maminsynkiem;
takie, w których człon pierwszy się odmienia, np.
Białystok, Białegostoku, Białymstokiem;
Krasnystaw, Krasnegostawu, Krasnymstawem;
oraz takie, w których człon pierwszy występuje w dwóch formach: odmiennej i nieodmiennej, np.
Wielkanoc, Wielkanocy, Wielkanocą,
rzeczpospolita, rzeczpospolitej, rzeczpospolitą
albo: Wielkanoc, Wielkiejnocy, Wielkąnocą; rzeczpospolita, rzeczypospolitej, rzecząpospolitą.
UWAGA: Możliwy jest też zapis: Wielka Noc, np. w czasie świąt Wielkiej Nocy. Wtedy nie jest to zrost, ale zestawienie dwu samodzielnych wyrazów.
Inne przykłady zrostów:
pięćdziesiąt, dwieście, dziewięćset itp.; czcigodny, wiarygodny lub wiarogodny, karygodny, przedsięwzięcie, zmartwychwstanie, widzimisię (= kaprys, zachcianka), psubrat, Bogumił, Bogurodzica, tymczasem, wówczas, wtenczas, powszedni, dlatego, niespełna, poniewczasie, pomału, zresztą, lekceważyć.
PISOWNIA WYRAŻEŃ TYPU dziko rosnący, lekko strawny, nowo otwarty
Wyrażenia, w których pierwszy człon jest przysłówkiem, a drugi jest imiesłowem odmiennym lub przymiotnikiem określanym przez ten przysłówek, traktuje się jako zestawienia i pisze rozdzielnie, np. cicho pisząca (maszyna), daleko idący (wniosek), dziko rosnący, jednakowo brzmiący, szybko schnący; biało nakrapiany, świeżo malowany, wysoko kwalifikowany, zdalnie kierowany;
blisko spokrewniony, ostro zakończony;
ostro kuty, ogólnie przyjęty;
nowo powstający, nowo mianowany, nowo przyjęty, ciężko strawny (ale także: ciężkostrawny), lekko strawny (ale także: lekkostrawny), łatwo zapalny, trudno czytelny; czysto naukowy, czysto praktyczny, rdzennie polski, ściśle naukowy, średnio zamożny, wiecznie młody, lśniąco biały.
UWAGA: Niektóre wyrażenia tego typu scaliły się i traktowane są jako wyrazy pisane łącznie, np.
jasnowidzący (= jasnowidz), ale: jasno widzący skutki swego postępowania,
płyta długogrająca (= longplay).
PISOWNIA PRZYMIOTNIKÓW ZŁOŻONYCH TYPU jasnoniebieski, rolniczoprzemysłowy
Przymiotniki złożone z członów nierównorzędnych znaczeniowo, tzn. takie, w których główne znaczenie zawarte jest w członie drugim, natomiast człon pierwszy określa bliżej to znaczenie, pisze się łącznie, np. jasnoniebieski (= niebieski o jasnym odcieniu), bladoróżowy (= różowy o bladym odcieniu), perłowoszary (= szary z odcieniem perłowym), ciemnozielony (= zielony o ciemnym odcieniu), rolniczoprzemysłowy (= dotyczący przemysłu rolniczego), słonogorzki (= gorzki z posmakiem słonym), rzymskokatolicki (= katolicki w obrządku rzymskim), zachodniopolski (= dotyczący Polski zachodniej), cerkiewnosłowiański.
PISOWNIA PRZYMIOTNIKÓW ZŁOŻONYCH TYPU biało-czerwony
Przymiotniki złożone z dwóch członów równorzędnych znaczeniowo piszemy zawsze z łącznikiem. Wyznacznikiem formalnym może tu być spójnik i, który podstawiamy zamiast łącznika. Np. flaga biało-czerwona (biała i czerwona), Akademia Górniczo-Hutnicza (górnicza i hutnicza), kraj przemysłowo-rolniczy (przemysłowy i rolniczy). Tak samo z łącznikiem piszemy przymiotniki złożone z więcej niż dwóch członów równorzędnych, np. biało–czerwono-niebieski, słownik polsko-francusko-hiszpańsko-włoski.
PISOWNIA ZESTAWIEŃ TYPU artysta malarz, lekarz chirurg, pies przewodnik, statek cysterna Tego typu zestawienia mają pisownię rozdzielną. Człon drugi zestawienia pełni funkcję określenia członu pierwszego, np. artysta grafik to artysta tworzący przede wszystkim grafiki, inżynier górnik to inżynier ze specjalnością górniczą. Stosunek tych członów względem siebie jest znaczeniowo nierównorzędny. Należą tu również takie przykłady zestawień, jak: człowiek encyklopedia, filmowiec dokumentalista, kasza manna, kołnierzyk golf, ludzie nietoperze, ludzie strusie, kobieta wampir, kobieta inżynier, miasto ogród, pilot oblatywacz, poseł sprawozdawca, statek cysterna.
PISOWNIA Z ŁĄCZNIKIEM DWUCZŁONOWYCH RZECZOWNIKÓW TYPU laska-parasol, kupno-sprzedaż
Z łącznikiem pisze się zestawienia rzeczownikowe o członach równorzędnych, które oznaczają równoważne cechy lub funkcje osoby lub przedmiotu, np. fryzjerka-kosmetyczka to osoba wykonująca równocześnie dwa zawody wyznaczone członami zestawienia, laska-parasol to przyrząd pełniący równorzędnie funkcje laski i parasola.
PISOWNIA ZESTAWIEŃ TYPU lwia paszcza
Zestawienie to ściślejsze połączenie wyrazowe składające się z dwu lub więcej wyrazów, a tworzące całość znaczeniową. Pisownia zestawień jest rozdzielna, np. czarna jagoda, lwia paszcza, konik polny, boża krówka, szewski poniedziałek, dzień dobry, sto dwadzieścia pięć, dwa tysiące sześćset siedemnaście, dziewięćset dwa, jakie takie, taki siaki, taka owaka, mniej więcej.
UWAGA: Rozdzielna pisownia wielowyrazowych połączeń liczebników głównych obowiązuje również we wszystkich dokumentach finansowych.
3. Ćwiczenia
Zapisz poprawnie wyrazy w nawiasach, nie sugeruj się pisownią
1. Ten (mamin synek) z (BiałegoStoku) znów spędził w domu święta (Wielkiej Nocy)
2. (Zresztą) (wtenczas) nie było mowy o żadnym (widzimisię).
3. W nowo otwartym sklepie można było kupić szybko schnący lakier i zjeść lekko strawny (lub: lekkostrawny) posiłek.
4. Wysnuł (dalekoidący) wniosek, że (cicho pisząca) maszyna jego (średniozamożnego) wuja to (zdalnie-kierowany) mechanizm dla (wysokowykwalifikowanej) kadry.
5. Miał (rdzennie polski) akcent i (czystopraktyczny) umysł.
6. Słownik (polsko-francusko-hiszpańsko-włoski) był jego (ściśle naukowym) marzeniem.
7. (Jaskrawo-czerwona) sukienka (kobiety-wampa) zwracała uwagę gości zgromadzonych w tym (lśniąco białym) pomieszczeniu.
Zobacz odpowiedź
4. Słowem praktyka
Najczęstszym błędem, jaki zdarza się PR-owcom przy pisaniu informacji prasowych i dziennikarzom przy ich redagowaniu, są złożenia z wyrazem nowo, nowy, nowa. PR-owcy informują przecież zwykle o nowo otwartej siedzibie, nowo obsadzonym stanowisku czy nowo wybranym członku zarządu i z uporem maniaka dwa wyrazy zapisują, niepoprawnie!, jako jeden. Biało-niebieski czy bladoróżowy to tylko namiastka możliwości ojczystej mowy, która może nas postawić w trudnej (nie tylko) ortograficznie sytuacji. W przypadku, gdy nie jesteś pewien pisowni złożonego wyrazu, zastąp go opisem; słów będzie więcej, ale unikniesz ortograficznej wpadki. Niestety nie zawsze opis ratuje sytuację – bo niektórych słów nie da się sparafrazować przy zachowaniu dokładnego znaczenia, dlatego dzisiejszą część teoretyczną radzę wydrukować i przypiąć nad biurkiem:)
5. Do źródeł
Przy dzisiejszym odcinku skorzystaliśmy z:
Encyklopedii języka polskiego pod red. S. Urbańczyka,
Słownika współczesnego języka polskiego pod red. A. Markowskiego,
Wielkiego słownika ortograficznego pod red. E. Polańskiego, so.pwn.pl.
