XIX odcinek – Po myśl(niku) na zdanie

Podstawową funkcją myślnika jest funkcja prozodyczna. Z pełnieniem tej funkcji wiąże się jednak często oznaczanie opuszczonych lub niewypowiedzianych fragmentów tekstu.
Obu tym funkcjom myślnika często towarzyszy trzecia: oznaczanie stanów emocjonalnych.
Myślnik podwojony może być też używany do wyodrębniania fragmentów tekstu.
Myślnika używamy do zaznaczenia domyślnego członu zdania, np.
Panna Izabela od kolebki żyła w świecie pięknym i nie tylko nadludzkim, ale – nadnaturalnym. (B. Prus)

Z gryzmoleniem tak jak z trunkiem: zakosztujesz – wstrząśnie tobą albo i zemdli; pociągniesz drugi raz – miło…, trzeci raz – błogo…, czwarty – bardzo miło…, piąty – jeszcze milej!… i aniś się spostrzegł, jak ni stąd, ni zowąd nałogowym zostałeś pijakiem. (J. Wieniawski)

Myślnik może być również użyty zamiast domyślnych czasowników jest, są przed zaimkiem to –wprowadzającym orzecznik,
np. Wiedza – to potęga.

Myślnik umieszczamy też przed wyrażeniem, które w sposób ogólny ujmuje to, co wcześniej zostało scharakteryzowane w sposób szczegółowy, np.
Odległe gwiazdy i mgławice, góry niebosiężne i oceany, człowiek i bakterie – wszystko zbudowane jest z atomów. (S. Ziemecki)

Myślnik jest przydatny, jeśli chcemy oznaczyć moment zawieszenia głosu, pauzę retoryczną, np. Świat jest oceanem szczęścia – to wiadomo. Wszyscy, którzy pływają poff nim, są bardzo zadowoleni i – mają słuszność. Że się ten i ów zachłysnął, a ktoś inny utonął – to nie argument. (B. Prus)

Myślnik może wystąpić w miejscu, w którym pojawia się element nieoczekiwany, zaskakujący czytelnika, zwłaszcza jeśli ma charakter neutralny lub podniosły, np.
Zastanawiał się przez chwilę, po czym lekko podważył wieko skrzyni. Ku jego wielkiemu zdumieniu – ustąpiło bez oporu.
– Jakież to dziwne! Dziś byliśmy na pogrzebie, jutro będziemy na zaręczynach: co śmierć wykosi, miłość posieje – i to jest życie. (H. Sienkiewicz)
Jeśli jednak ów element nie ma podniosłego charakteru, powinniśmy raczej postawić wielokropek.

Wielokropek czy myślnik
Wielokropek stawiamy przed wyrazami, których czytelnik nie może w określonym kontekście oczekiwać; wprowadza więc takie treści, jak: rozczarowanie, ironia, komizm, stylistyczny zgrzyt, np.
Myśliwy złożył się, wycelował starannie, strzelił i podniósł… szyszkę zestrzeloną z drzewa. Niezłomny obrońca wolności i godności człowieka cieszył się wielkim autorytetem moralnym… jedynie wśród najbliższych. (J. Z. Jakubowski)

Jeśli puenta nie ma charakteru żartobliwego, lecz charakter neutralny lub podniosły, zamiast wielokropka stawiamy myślnik. Hume zaś […] zerwał z tym: nie ma podstaw do przyjmowania, że wrażenia mają przyczyny w zewnętrznych substancjach. Są wrażenia i – koniec. (W. Tatarkiewicz)
 
Myślnika możemy użyć po bardziej rozbudowanych członach zdania, aby zaznaczyć powrót do głównej myśli, np.
Moskwa, nawet stara Moskwa, ta, którą oglądał Napoleon w roku 1812 i która wówczas zachwyciła Chateaubrianda – jest bardzo rozległa.

Wtrącenia ujmujemy w dwa myślniki. Znakiem wyodrębniającym słabszym od myślników są dwa przecinki, natomiast dwa nawiasy dają mocniejszy efekt wydzielenia tekstu wtrąconego niż myślniki, np. Musiało to być – o ile dobrze pamiętam – w roku 1970.
Musiało to być, o ile dobrze pamiętam, w roku 1970.
Musiało to być (o ile dobrze pamiętam) w roku 1970.

Jeśli w obręb cytowanego tekstu wprowadzamy jakieś uwagi wtrącone, powinniśmy ujmować je z obu stron w myślniki, np.
Człowiek – pisze Rodziewiczówna w Czaharach – nie powinien używać dwóch wyrazów: «nigdy» i «zawsze».
Należy więc być lisem – stwierdza Machiavelli – aby się poznać na sieciach, i lwem – dodaje następnie – aby odstraszać wilki.

Tak samo – w myślniki z obu stron – ujmujemy wypowiedzi narratora, które zostały wplecione do przytoczonej mowy bohaterów utworu. Jeśli fragment narracji kończy zdanie, stawiamy myślnik tylko raz. Jednocześnie na początku każdej kwestii w dialogach literackich możemy umieszczać pojedynczy myślnik, np.
– Basenu niszczyć nie możemy – rzekł raptem Krzywosąd – gdyż na wiosnę w nim się utrzymuje nadmiar wody. Gdy przyjdą roztopy, wtedy pan doktór zobaczy, co to jest. Jeśli podnieść dno rzeki, to woda z brzegów wystąpi i zaleje park…
– Łąkę, nie park – rzekł Judym.
– Tak, łąkę, a na niej myśmy posadzili najpiękniejsze krzewy.
– To i cóż z tego? Kogo mogą obchodzić pańskie krzewy? 
– Jak to? – rzekł dr Węglichowski – Ja koledze pokażę, ile te krzewy kosztowały! (S. Żeromski)

Myślniki mogą być również stosowane w wyliczeniach, np.
Następujące znaki ortograficzne służą do oddzielania składników wypowiedzi:
– kropka
– średnik
– przecinek.

W przypadku, gdy dochodzi do zbiegu myślnika i innego znaku interpunkcyjnego, postępujemy według następujących zasad:
a) przed myślnikiem pomijamy przecinek, np. Nawet jeszcze w głębi snu, w którym potrzebę oparcia się i przytulenia zaspokajać musiał, używając do tego swej osoby, zwiniętej w kłębek drżący  – towarzyszyło mu uczucie osamotnienia i bezdomności. (B. Schulz)
b) kropkę, pytajnik, wielokropek i wykrzyknik przed myślnikiem pozostawiamy, np.
– Jeśli ktoś Kalemu zabrać krowy – odpowiedział po krótkim namyśle – to jest zły uczynek.
– Doskonale! – zawołał Staś – a dobry? – Tym razem odpowiedź przyszła bez namysłu:
– Dobry, to jak Kali zabrać komuś krowy.
(H. Sienkiewicz)
– Ja nie uwierzę, żebyś to pan, generał Krywult!!… – Jej wzrok skupił się na Wildem. – Krywult, generał Krywult… – mówiła pośpiesznie.
(J. Kaden-Bandrowski)

Pomiędzy cyframi oznaczającymi wartość przybliżoną stosujemy myślnik, np.
Widziałem ten film 3 – 4 razy.
Na mecz przybyło 30 – 35 tysięcy widzów.

Także zestawienie dwóch wyrazów o znaczeniach przeciwstawnych wymaga zastosowania myślnika, np. Wyrazy biały – czarny, wysoki – niski to antonimy.
Myślnika należy też użyć, aby uniknąć dwuznaczności, np.
Umysł tknięty taką zarazą to umysł zamknięty, jednowymiarowy, monotematyczny, obracający się wyłącznie wokół jednego wątku – swojego wroga.
(R. Kapuściński)

1. Panna Izabela od kolebki żyła w świecie pięknym i nie tylko nadludzkim, ale – nadnaturalnym.
2. Wiedza – to potęga.
3. Umysł tknięty taką zarazą to umysł zamknięty, jednowymiarowy, monotematyczny, obracający się wyłącznie wokół jednego wątku – swojego wroga.
4. Wyrazy biały – czarny, wysoki – niski to antonimy.
5. Z gryzmoleniem tak jak z trunkiem: zakosztujesz – wstrząśnie tobą albo i zemdli; pociągniesz drugi raz – miło…, trzeci raz – błogo…, czwarty – bardzo miło…, piąty – jeszcze milej!… i aniś się spostrzegł, jak ni stąd, ni zowąd nałogowym zostałeś pijakiem.
6. Odległe gwiazdy i mgławice, góry niebosiężne i oceany, człowiek i bakterie – wszystko zbudowane jest z atomów.
7. Należy więc być lisem – stwierdza Machiavelli – aby się poznać na sieciach, i lwem – dodaje następnie – aby odstraszać wilki.
8. Musiało to być – o ile dobrze pamiętam – w roku 1970.