Za pomocą nawiasu możemy wskazywać, które partie tekstu w stosunku do tekstu głównego mają charakter poboczny, drugoplanowy bądź uzupełniający. Do tego samego celu można użyć dwóch przecinków lub dwóch myślników, lecz wydzielenie za pomocą nawiasu jest najsilniejsze.
1. Na rozruszanie, czyli trochę praktyki
Pomyśl, w których miejscach nawias jest niezbędny.
1. Styl wzniosły, czyli górny jak go T. Sinko nazywał, uchodził za najwyższy z trzech stylów wymowy, podobnie jak subtelny — za najniższy. (W. Tatarkiewicz)
2. Boy-Żeleński przetłumaczył na język polski utwory bardzo wielu pisarzy francuskich np. Balzaka, Diderota, Voltaire’a, Rabelais’go, był też autorem oryginalnych wierszy satyrycznych.
2. Ku przestrodze, czyli teorii słów kilka
Zasadniczo stosuje się trzy rodzaje nawiasów: okrągły ( ), kwadratowy [ ] i prosty / /; przy czym nawiasu prostego używa się tylko w piśmie maszynowym i specjalistycznych zapisach. Nawiasy składają się z dwu znaków: otwierającego i zamykającego. Używanie innych nawiasów, np. ostrokątnych < > albo klamrowych { }, jest możliwe, jednak – pominąwszy użycia specjalne, np. w naukach ścisłych – niecelowe, gdyż trzy podstawowe rodzaje nawiasów całkowicie wystarczają. Za podstawowy należy uważać nawias okrągły. Zwłaszcza w piśmie odręcznym można używać wyłącznie takiego nawiasu.
Zobacz teorię
W nawiasy ujmujemy te części wypowiedzi, które uzupełniają lub objaśniają tekst główny, są jego alternatywnym sformułowaniem, np.
Styl wzniosły, czyli górny (jak go T. Sinko nazywał), uchodził za najwyższy z trzech stylów wymowy, podobnie jak subtelny — za najniższy. (W. Tatarkiewicz)
Omówiwszy obie strony procesu poznania („naszą”, tj. teorii, i „tamtą”, tj. Natury), bierzemy się wreszcie do automatyzowania procesów poznawczych. (S. Lem)
W nawiasach umieszczamy wtrącone przykłady i objaśnienia, np. Boy-Żeleński przetłumaczył na język polski utwory bardzo wielu pisarzy francuskich (np. Balzaka, Diderota, Voltaire’a, Rabelais’go), był też autorem oryginalnych wierszy satyrycznych.
Okrągły nawias zamykający możemy umieścić również po liczbach i literach będących składnikami wyliczenia, np.
Istnieją w zasadzie trzy rodzaje postawy osoby mówiącej wobec stanu rzeczy objętego wypowiedzeniem: 1) postawa badawcza, 2) postawa integrująca, 3) postawa opisowa. (S. Jodłowski) Można też te liczby i litery ujmować w nawias okrągły, np. O impresjonizmie w muzyce — zob. (33).
Nawias kwadratowy może być używany zgodnie z następującymi zasadami:
a) W nawiasie kwadratowym umieszczamy wstawki odautorskie w cytatach, np. Przez aluzję literacką będziemy więc rozumieć aluzyjne nawiązanie do tekstu innego dzieła literackiego [podkreślenie moje — E. P.], dzięki czemu dany utwór posługuje się w większym lub mniejszym stopniu zawartością drugiego utworu jako sposobem wyrażenia własnej treści. (K. Górski)
b) Do oznaczania skrótów i objaśnień w cytatach lepiej używać nawiasu kwadratowego, gdyż w tekście mogą pojawić się też nawiasy inne, pochodzące od autora cytowanego tekstu; sporadycznie używa się do tego celu nawiasu ostrokątnego < …>, np. Oni mówią dalej, że ja w Ferdydurke (i w innych utworach) walczę z fałszem i zakłamaniem… Zapewne. Ale czyż nie jest to znowu uproszczenie […] moich intencji? (W. Gombrowicz) Najbardziej rozczulająca była chwila, kiedy po różnych pieśniach zaintonowaliśmy wszyscy [pieśń]: Święty Boże! święty mocny! o święty nieśmiertelny! zmiłuj się nad nami. (J. Słowacki, opr. Z. Krzyżanowska)
c) Jeśli musimy użyć dwu nawiasów w odniesieniu do tego samego fragmentu, nawias kwadratowy może ujmować treści szersze, a nawias okrągły — węższe, np. Rozdział XX opisuje stosunki polsko-szwedzkie [z wyjątkiem XVII wieku, któremu poświęcono osobny rozdział (XXI, s. 273)]. Można jednak w takim wypadku stosować również podwójny nawias okrągły: Rozdział XX opisuje stosunki polsko-szwedzkie (z wyjątkiem XVII wieku, któremu poświęcono osobny rozdział (XXI, s. 273)).
Najlepiej jednak unikać nawiasów w nawiasie, gdyż utrudniają one odbiorcy orientację w tekście.
Nawias kwadratowy służy do oznaczania zapisu fonetycznego, np. [trompka, tagże] to zapisy wymowy wyrazów trąbka i także. W nawiasie okrągłym lub kwadratowym podajemy dane bibliograficzne cytatu albo źródła, na które powołujemy się w tekście. Zamiast tego możemy podobne informacje przenosić do przypisów, np. Wielki Posejdonios miał twierdzić (Aëtius, Plac., I 6): „Świat jest piękny. Widać to z jego kształtu, barwy i bogactwa gwiazd […]. Również jego barwa jest piękna. A także świat jest piękny dla swej wielkości”. Wedle relacji Cycerona (De nat. deor., II 13.37) stoicy sądzili, że świat „pod każdym względem jest doskonały i osiąga swe cele we wszystkich swych proporcjach i częściach”. (W. Tatarkiewicz)
W miejscu zbiegu nawiasu i innego znaku interpunkcyjnego stosujemy następujące zasady:
a) Pytajnik, wykrzyknik i wielokropek umieszczamy przed wstawką nawiasową, np. Czy mam jeszcze czas? (Zastanawiał się przez moment).
b) Przecinek, średnik, pauzę i kropkę umieszczamy po wstawce nawiasowej, np. Zdziechowski — to nagość uczucia religijnego (czy jak je nazwiemy) — to również bezkompromisowość etyczna […]. (Cz. Miłosz)
Mnoży się liczba rzeźb z 3 i 2 wieku […]. Do najsłynniejszych należą tutaj Wenus z Milo (ryc. 106), Grupa Laokoona (duszonego przez węże na rozkaz Apolla), Nike z Samotraki (ryc. 107). (K. Estreicher)
Wyjątkowo, jeśli wstawka nawiasowa zawiera pełne zdanie rozpoczynające się wielką literą, kropkę możemy umieścić przed nią, natomiast całe zdanie nawiasowe kończymy kropką po nawiasie zamykającym, np. — A cóż z trzecią, z Klimą? — spytała Sewerowa. (Tetmajer miał wówczas trzy córki). (T. Boy-Żeleński)
c) Pytajniki, wykrzykniki i cudzysłowy, odnoszące się do tekstu umieszczonego w nawiasie, stawiamy przed nawiasem zamykającym, np. W końcu postanawiają (bardzo przytomnie!) pójść drogą eksperymentów i doświadczeń. (R. Kapuściński) Każdy adwokat, inaczej „mecenas”, pławi się w górnym mniemaniu o swojej „kulturze ogólnej” (bo to przecież „prawo kształci”), a były inżynier od wodociągowej rury uważa siebie za naukowca pełną gębą, niczym Heisenberg. (W. Gombrowicz)
d) W miarę możności należy unikać zbiegu nawiasu zamykającego i otwierającego. Zbieg taki jest dopuszczalny w następujących wypadkach: – kiedy podajemy informacje o autorach cytatu, a cytat kończy się nawiasem, np. Można więc mówić […] o synonimach zróżnicowanych pod względem emocjonalnym (np. łazik, włóczęga, włóczykij, obieżyświat; żołdak, wojak; ateusz, ateista; kmiotek i chłop). (H. Kurkowska, S. Skorupka) – kiedy bezpośrednio po nawiasie zamykającym pojawia się znak skrócenia przytoczonego tekstu, np. Z czasem z elementem starej szopki krakowskiej zespalał się charakter rewii paryskiej (tej z kabaretów artystycznych, nie z music-hallów) […]. (T. Boy-Żeleński)
3. Ćwiczenia
Wstaw nawiasy w odpowiednie miejsca. Jeśli zapoznałeś się z teorią, nie powinno Ci to sprawić większego kłopotu.
1. Styl wzniosły, czyli górny jak go T. Sinko nazywał, uchodził za najwyższy z trzech stylów wymowy, podobnie jak subtelny — za najniższy. (W. Tatarkiewicz)
2. Boy-Żeleński przetłumaczył na język polski utwory bardzo wielu pisarzy francuskich np. Balzaka, Diderota, Voltaire’a, Rabelais’go, był też autorem oryginalnych wierszy satyrycznych.
3. Każdy adwokat, inaczej „mecenas”, pławi się w górnym mniemaniu o swojej „kulturze ogólnej” bo to przecież „prawo kształci”, a były inżynier od wodociągowej rury uważa siebie za naukowca pełną gębą, niczym Heisenberg. (W.Gombrowicz)
4. Omówiwszy obie strony procesu poznania „naszą”, tj. teorii, i „tamtą”, tj. Natury, bierzemy się wreszcie do automatyzowania procesów poznawczych. (S. Lem)
5. Istnieją w zasadzie trzy rodzaje postawy osoby mówiącej wobec stanu rzeczy objętego wypowiedzeniem: 1 postawa badawcza, 2 postawa integrująca, 3 postawa opisowa. (S. Jodłowski)
6. Przez aluzję literacką będziemy więc rozumieć aluzyjne nawiązanie do tekstu innego dzieła literackiego podkreślenie moje — E. P., dzięki czemu dany utwór posługuje się w większym lub mniejszym stopniu zawartością drugiego utworu jako sposobem wyrażenia własnej treści.
7. Można więc mówić […] o synonimach zróżnicowanych pod względem emocjonalnym np. łazik, włóczęga, włóczykij, obieżyświat; żołdak, wojak; ateusz, ateista; kmiotek i chłop. (H. Kurkowska, S. Skorupka).
Zobacz odpowiedź
1. Styl wzniosły, czyli górny (jak go T. Sinko nazywał), uchodził za najwyższy z trzech stylów wymowy, podobnie jak subtelny — za najniższy.
2. Boy-Żeleński przetłumaczył na język polski utwory bardzo wielu pisarzy francuskich (np. Balzaka, Diderota, Voltaire’a, Rabelais’go), był też autorem oryginalnych wierszy satyrycznych.
3. Każdy adwokat, inaczej „mecenas”, pławi się w górnym mniemaniu o swojej „kulturze ogólnej” (bo to przecież „prawo kształci”), a były inżynier od wodociągowej rury uważa siebie za naukowca pełną gębą, niczym Heisenberg.
4. Omówiwszy obie strony procesu poznania („naszą”, tj. teorii, i „tamtą”, tj. Natury), bierzemy się wreszcie do automatyzowania procesów poznawczych. (S. Lem)
5. Istnieją w zasadzie trzy rodzaje postawy osoby mówiącej wobec stanu rzeczy objętego wypowiedzeniem:
1) postawa badawcza, 2) postawa integrująca, 3) postawa opisowa. (S. Jodłowski)
6. Przez aluzję literacką będziemy więc rozumieć aluzyjne nawiązanie do tekstu innego dzieła literackiego [podkreślenie moje — E. P.], dzięki czemu dany utwór posługuje się w większym lub mniejszym stopniu zawartością drugiego utworu jako sposobem wyrażenia własnej treści.
7. Można więc mówić […] o synonimach zróżnicowanych pod względem emocjonalnym (np. łazik, włóczęga, włóczykij, obieżyświat; żołdak, wojak; ateusz, ateista; kmiotek i chłop). (H. Kurkowska, S. Skorupka)
4. Słowem praktyka
Jeśli chodzi o nawiasy, to najczęstszym błędem jest ich… nadużywanie. Niektóre osoby mają tendencję to władania w nawiasy wszystkiego, co wydaje im się drugoplanowe, a jednak jakoś ważne i godne powiedzenia/napisania. Lepiej jednak wybrać to, co istotne naprawdę i zastanowić się nad korzyścią dopowiedzeń dla potencjalnego czytelnika. Nadmiernie rozbudowane zdania na pewno wzbudzą jego niechęć. Co więcej, jeśli nawias jest długi, może zniknąć także myśl przewodnia całego wywodu i wtedy znaczenie przekazu się rozmyje.
5. Do źródeł
Przy dzisiejszym odcinku skorzystaliśmy z: Encyklopedii języka polskiego pod red. S. Urbańczyka Słownika współczesnego języka polskiego pod red. A. Markowskiego Wielkiego słownika www.so.pwn.pl ortograficznego pod red. E. Polańskiego.
