Największe problemy z cząstką „–by” mają ci, którzy nie wiedzą, że jest ona „ruchoma”, czyli niekoniecznie musi być częścią formy czasownikowej trybu przypuszczającego. Może się też pojawić w połączeniach z innymi częściami mowy i pełnić podobną funkcję
1. Na rozruszanie, czyli trochę praktyki
Zastanów się, jak zapisać cząstkę – by w następujących zdaniach.
1. Gdzież(by) można było upchać te roczniki gazet?
2. Gdzież(by) ona ci pomogła!
2. Ku przestrodze, czyli teorii słów kilka
Większość błędów w zapisywaniu cząstek – by w zdaniach wynika z nieznajomości podstaw teoretycznych.
Zobacz teorię
PISOWNIA ŁĄCZNA CZĄSTEK -bym, -byś, -by, -byśmy, -byście
Cząstki -bym, -byś, -by, -byśmy, -byście pisze się łącznie z następującymi kategoriami wyrazów:
– z osobowymi formami czasowników:
robiłbym, posprzątałabyś, upiekłby, zapaliłybyśmy, zrzeszylibyście się.
Z osobowymi formami czasowników, użytymi w funkcji bezosobowej: należałoby go odwiedzić; wypadałoby złożyć życzenia; wydawałoby się, że zda ten egzamin; malowałoby mu się dobrze w plenerze.
Pisownia łączna cząstek -bym, -byś, -by, -byśmy, -byście z partykułami
Ani – anibym, anibyś, aniby, anibyśmy, anibyście;
Bodaj – bodajbym, bodajbyś, bodajby, bodajbyśmy, bodajbyście;
Czy – czybym, czybyś, czyby, czybyśmy, czybyście;
Czyż – czyżbym, czyżbyś, czyżby, czyżbyśmy, czyżbyście;
Gdzież – gdzieżbym, gdzieżbyś, gdzieżby, gdzieżbyśmy, gdzieżbyście;
Niech – niechbym, niechbyś, niechby, niechbyśmy, niechbyście;
Niechaj – niechajbym, niechajbyś, niechajby, niechajbyśmy, niechajbyście;
Nuż – nużbym, nużbyś, nużby, nużbyśmy, nużbyście;
Oby- obym, obyś, oby, obyśmy, obyście.
Pisownia łączna cząstek -bym, -byś, -by, -byśmy, -byście ze spójnikami
Aby – abym, abyś, aby, abyśmy, abyście;
Aczkolwiek – aczkolwiekbym, aczkolwiekbyś, aczkolwiekby, aczkolwiekbyśmy, aczkolwiekbyście;
Albo – albobym, albobyś, alboby, albobyśmy, albobyście;
Albowiem – albowiembym, albowiembyś, albowiemby, albowiembyśmy, albowiembyście;
Alboż – albożbym, albożbyś, albożby, albożbyśmy, albożbyście;
Ale – alebym, alebyś, aleby, alebyśmy, alebyście;
Ani- anibym, anibyś, aniby, anibyśmy, anibyście;
Aż – ażbym, ażbyś, ażby, ażbyśmy, ażbyście;
Ażeby – ażebym, ażebyś, ażeby, ażebyśmy, ażebyście;
Bo – bobym, bobyś, boby, bobyśmy, bobyście;
Byle – bylebym, bylebyś, byleby, bylebyśmy, bylebyście;
Chociaż – chociażbym, chociażbyś, chociażby, chociażbyśmy, chociażbyście;
Choć – choćbym, choćbyś, choćby, choćbyśmy, choćbyście;
Czyli- czylibym, czylibyś, czyliby, czylibyśmy, czylibyście;
Gdy – gdybym, gdybyś, gdyby, gdybyśmy, gdybyście;
Gdyż – gdyżbym, gdyżbyś, gdyżby, gdyżbyśmy, gdyżbyście; Iż – iżbym, iżbyś, iżby, iżbyśmy, iżbyście;
Jak (= jeśli, gdy) – jakbym, jakbyś, jakby, jakbyśmy, jakbyście;
Jakkolwiek – jakkolwiekbym, jakkolwiekbyś, jakkolwiekby, jakkolwiekbyśmy, jakkolwiekbyście;
Jako – jakobym, jakobyś, jakoby, jakobyśmy, jakobyście;
Jednak – jednakbym, jednakbyś, jednakby, jednakbyśmy, jednakbyście;
Jednakże – jednakżebym, jednakżebyś, jednakżeby, jednakżebyśmy, jednakżebyście;
Jeśli – jeślibym, jeślibyś, jeśliby, jeślibyśmy, jeślibyście;
Jeżeli- jeżelibym, jeżelibyś, jeżeliby, jeżelibyśmy, jeżelibyście;
Lecz – leczbym, leczbyś, leczby, leczbyśmy, leczbyście;
Nim – nimbym, nimbyś, nimby, nimbyśmy, nimbyście;
Niż – niżbym, niżbyś, niżby, niżbyśmy, niżbyście;
Ponieważ – ponieważbym, ponieważbyś, ponieważby, ponieważbyśmy, ponieważbyście;
Przecież – przecieżbym, przecieżbyś, przecieżby, przecieżbyśmy, przecieżbyście; Skoro – skorobym, skorobyś, skoroby, skorobyśmy, skorobyście;
Tedy – tedybym, tedybyś, tedyby, tedybyśmy, tedybyście;
To (= więc) – tobym, tobyś, toby, tobyśmy, tobyście;
Więc – więcbym, więcbyś, więcby, więcbyśmy, więcbyście;
Zanim – zanimbym, zanimbyś, zanimby, zanimbyśmy, zanimbyście;
Zatem (= więc) – zatembym, zatembyś, zatemby, zatembyśmy, zatembyście;
Zaś – zaśbym, zaśbyś, zaśby, zaśbyśmy, zaśbyście;
Że – żebym, żebyś, żeby, żebyśmy, żebyście.
W wyrazach porównawczych:
Pisownia łączna cząstek -bym, -byś, -by, -byśmy, -byście w wyrazach porównawczych
Jakby – Wyglądała, jakby była przestraszona.
Jakoby – Śpiewała jakoby jakaś profesjonalna śpiewaczka.
Niby – Pasierbica jest dla niej niby córka.
PISOWNIA ROZDZIELNA CZĄSTEK bym, byś, by, byśmy, byście
Cząstki bym, byś, by, byśmy, byście pisze się rozdzielnie z następującymi kategoriami wyrazów:
Po nieosobowych formach czasownika:
a) po bezokolicznikach, np. Skończyć by już warto tę budowę. Pożyczyć byśmy mogli jacht.
b) po wyrazach o funkcji czasownikowej: można, niepodobna, trzeba, warto, wolno, np. Można by to kupić. Niepodobna by było go nie zaprosić. Trzeba by pójść wreszcie do kina. Wolno by było tam wejść. Warto by było wybrać się na jakąś wycieczkę.
c) po formach bezosobowych zakończonych na -no, -to, np. Zbrodnię odkryto by później. Zamknięto by okna. Zrobiono by to wcześniej. Zastąpiono by dyżurnych.
d) po wyrazach: winien, powinien, np.
Dawno już winien byś przeprosić mamę. Powinni byście mu pomóc. Powinna byś już wyjechać na wakacje.
Po zaimkach przysłownych, pytajnych i względnych, jak i odpowiadających im wskazujących:
Pisownia rozdzielna cząstek bym, byś, by, byśmy, byście po zaimkach
Dlaczego – Dlaczego byśmy nie mieli tam pójść?
Dlatego – Jest senny, dlatego by było dobrze wracać już do domu.
Dokąd – Zawsze to samo pytanie, dokąd by jechać na wakacje.
Dopóki – Dopóki by on został z nami, dopóty by nie było kłótni.
Dopóty – Dopóty byśmy mogli pozostać w Pradze, dopóki starczyłoby nam pieniędzy.
Dotąd – Dotąd by ten przedpokój należał do nas, reszta do was.
Gdzie – Zastanawiam się, gdzie by wysłać dzieci na zimowisko.
jak (= w jaki sposób) – Tłumaczył cierpliwie, jak by należało poprawić tę pracę.
Kiedy – Kiedy byś mógł przyjść do nas?
Którędy – Zastanawiała się, którędy by przejść, nie mocząc nóg.
Odkąd – Nie wiedział, odkąd by rozpocząć powtórkę materiału.
Odtąd – Gdybym mógł, odtąd bym jeździł tam zawsze.
Skąd – Skąd by miał takie wiadomości?
Stąd – Stąd bym już mogła pójść sama.
Stamtąd – Gdyby się nie zgubili, stamtąd by łatwo dotarli do wioski.
Tak (= w taki sposób) – Jak by zrobił, tak by miał.
Tam- Tam by można powiesić ten obraz.
Tamtędy – Tamtędy by było lepiej iść.
Wtedy – Gdybym przeszedł w eliminacjach, wtedy bym się cieszył.
UWAGA: Jeśli ten sam wyraz w jednym kontekście pełni funkcję zaimka przysłownego, a w innym jest spójnikiem albo partykułą, to stosujemy odpowiednie rozróżnienie w pisowni, np.
gdzież by (= w którym miejscu? – zaimek pytajny), np. Gdzież by można było upchać te roczniki gazet?
gdzieżby ( = wcale nie — w znaczeniu partykuły retorycznopytajnej — czyżby?), np. Gdzieżby ona ci pomogła!
jak by (= w jaki sposób by?), np. Jak by to zrobić, żeby się wszystkim podobało?
jakbyśmy (= jeślibyśmy, gdybyśmy, jeżelibyśmy — w znaczeniu warunkowym ), np. Jakbyśmy byli we Wrocławiu, to was odwiedzimy;
jakby (= niby, jak gdyby — w znaczeniu porównawczym), np. Twarz jej była jakby maska;
jakkolwiek byś (= w jakikolwiek sposób byś — zaimek względny), np. Jakkolwiek byś teraz postąpiła, będzie źle;
jakkolwiekby (= chociażbyś — spójnik przyzwolenia), np. Jakkolwiekbyś nie miała czasu, zawsze odwiedź chorą koleżankę.
Cząstki bym, byś, by, byśmy, byście występują także jako połączenie spójnika by z końcówkami -(e)m, -(e)ś, -(e)śmy, -(e)ście. Spójnik by jest równoważny spójnikom aby, ażeby, żeby, np. Zaprosił go, by wystąpił z odczytem (= aby wystąpił z odczytem). Zadzwoniła z prośbą, bym do niej przyjechała (= żebym do niej przyjechała). Chcą, byśmy się tu zatrzymali (= żebyśmy się tu zatrzymali).
By jako samodzielny spójnik może wystąpić po innych spójnikach. Jego pisownia jest wtedy rozdzielna:
Podróżny dotarł do hotelu, ale by mógł zająć pokój, musiał wypełnić kwestionariusze. Aby upewnić się co do spójnikowej funkcji by w powyższym zdaniu, należy to zdanie przekształcić w ten sposób, żeby każde podrzędne zdanie wprowadzone zostało oddzielnie własnym spójnikiem: Podróżny dotarł do hotelu, ale musiał wypełnić kwestionariusze, by mógł zająć pokój. Spójnik ale wprowadza zdanie musiał wypełnić kwestionariusze, spójnik by — mógł zająć pokój.
Spójnik by możemy też wymienić na spójniki aby, ażeby, żeby. Wtedy przekształcone zdanie będzie miało postać: Podróżny dotarł do hotelu, ale żeby mógł zająć pokój, musiał wypełnić kwestionariusze.
3. Ćwiczenia
Sprawdź się i zapisz poprawnie wyrazy w nawiasach. Jeśli wnikliwie zapoznałeś się z teorią, poniższe zdania nie powinny Ci sprawić większego problemu.
1. (Gdzież -by) można było upchać te roczniki gazet?
2. (Gdzież -by) ona ci pomogła!
3. (Należało -by) go odwiedzić i (wypadało -by) złożyć życzenia.
4. (Skończyć -by) już warto tę budowę.
5. (Niepodobna -by było) go nie zaprosić.
6. (Powinna – byś) już wyjechać na wakacje.
7. (Gdy – bym przeszedł) w eliminacjach, (wtedy -bym się cieszył).
8. Podróżny dotarł do hotelu, ale ( -by mógł zająć) pokój, musiał wypełnić kwestionariusze
Zobacz odpowiedź
1. Gdzież by można było upchać te roczniki gazet?
2. Gdzieżby ona ci pomogła!
3. Należałoby go odwiedzić i wypadałoby złożyć życzenia.
4. Skończyć by już warto tę budowę.
5. Niepodobna by było go nie zaprosić.
6. Powinna byś już wyjechać na wakacje.
7. Gdybym przeszedł w eliminacjach, wtedy bym się cieszył.
8. Podróżny dotarł do hotelu, ale by mógł zająć pokój, musiał wypełnić kwestionariusze.
4. Słowem praktyka
Pamiętaj, że informacja prasowa, w której pojawia się zbyt wiele przypuszczeń, a za mało twierdzeń nie budzi zaufania odbiorcy i nie jest wiarygodna. Dlatego nie nadużywaj w pismach oficjalnych form trybu przypuszczającego, których czasu nie da się określić precyzyjnie i realnie i zastąp je twierdzeniami czasu teraźniejszego lub trybem rozkazującym ( Każdy wie, I ty możesz się przekonać, Sam wypróbuj etc.) Nie zapominaj także o dwóch podstawowych zasadach: cząstkę – by pisze się łącznie z osobowymi formami czasownika i rozłącznie z formami bezosobowymi. Często, by uniknąć błędu, warto zadać sobie pytanie, jaką funkcję pełni wyraz, do którego doczepia się cząstka – by. Od tego przecież zależy pisownia.
5. Do źródeł
Przy dzisiejszym odcinku skorzystaliśmy z:
Encyklopedii języka polskiego pod red. S. Urbańczyka,
Słownika współczesnego języka polskiego pod red. A. Markowskiego, Wielkiego słownika pod red. E. Polańskiego.
