Cudzysłów, podobnie jak nawias, ma charakter wyodrębniający i składa się z dwu znaków – otwierającego i zamykającego. Stosowany jest przede wszystkim do wydzielania słów cytowanych i oznaczania specyficznych użyć wyrazów i wyrażeń, bywa on więc określany również jako znak redakcyjny.
1. Na rozruszanie, czyli trochę praktyki
Pomyśl, w których miejscach cudzysłów jest niezbędny.
1. Wyraz biznesmenka – moim zdaniem – przyjmie się w języku polskim.
2. Sławny artykuł Wasz prezydent – nasz premier ukazał się w Gazecie Wyborczej.
2. Ku przestrodze, czyli teorii słów kilka
W druku i w rękopisach używa się najczęściej cudzysłowu o postaci: „ ” (tzw. cudzysłów apostrofowy), można też spotkać się z jego wariantem: ” ”; w publikacjach jednak wskazane jest użycie tego pierwszego.
Zobacz teorię
W specyficznych zastosowaniach pojawia się też cudzysłów ostrokątny: » « lub « ». Cudzysłów o ostrzach skierowanych do środka jest używany do specjalnych wyróżnień w tekście i w przypadku, gdy występuje cudzysłów w cudzysłowie. Cudzysłów « » służy głównie do wyodrębniania znaczeń (w pracach naukowych i w słownikach), a także do wyodrębniania partii dialogowych i przytoczeń, zwłaszcza w utworach poetyckich.
W publikacjach naukowych spotyka się też cudzysłów definicyjny o formie ‘ ’ lub ’. Cudzysłowy ostrokątne, niezależnie od opisanego wyżej zwyczaju, mogą być używane do wszelkich wyróżnień i mieć identyczny zakres użycia jak cudzysłów apostrofowy. Ważne jednak, żeby konsekwentnie używać jednego typu cudzysłowów w jednej publikacji, a jeśli jest taka potrzeba, użyć innych do wyróżnień dodatkowych.
Ze względów praktycznych zalecamy jednak użycie cudzysłowu złożonego z apostrofów jako podstawowego, a do wyodrębniania fragmentów w tekście cytowanym i do wyróżnień specjalnych – cudzysłowów ostrokątnych.
W funkcji cudzysłowów definicyjnych najlepiej używać pojedynczego cudzysłowu apostrofowego lub cudzysłowu ostrokątnego, np.
Dobry przykład stopniowego uogólniania się i uabstrakcyjniania treści stanowią dzieje rzeczownika wyraz. Pierwotnie znaczył on ’to, co wyrzezane, posąg’, następnie zyskał treść o ogólniejszym zakresie – ’wizerunek w ogóle’ […].
(D. Buttler)
W cudzysłów ujmujemy wszelkie przytoczenia, np.
Autor osiemnastowiecznego poematu o malarstwie, du Fresnoy, pisał: „Niech poezja będzie jak malarstwo, a malarstwo niech będzie podobne do poezji”. (W. Tatarkiewicz)
Wyraz „biznesmena” — moim zdaniem — przyjmie się w języku polskim.
Sławny artykuł „Wasz prezydent — nasz premier” ukazał się w „Gazecie Wyborczej”.
Gdy tekst cytowany został wyróżniony za pomocą innego rodzaju czcionek, nie musimy stosować cudzysłowu, np.
Sławny artykuł Wasz prezydent — nasz premier ukazał się w Gazecie Wyborczej.
Cudzysłów możemy też pominąć, gdy cytowany fragment występuje po dwukropku, a koniec cytatu da się jednoznacznie wskazać, np.
Autorem słów: Moja nimfa tajemna pono gęsi pasie! jest Adam Mickiewicz.
Jeśli w obręb cytatu wprowadzono jakieś komentarze: autora czy narratora – wydzielamy je myślnikami, np. „Duszą Narodu polskiego – pisze Mickiewicz – jest pielgrzymstwo polskie”.
Cudzysłów może wyodrębniać wyrazy użyte ironicznie:
Ojcowie miasta zabrali się wreszcie do zrobienia porządku z tym szpecącym miasto „zabytkiem”.
Cudzysłów wyodrębnia też wprowadzony do tekstu wyraz obcy stylistycznie. Dotyczy to przede wszystkim użycia wyrazów i wyrażeń potocznych w stylu naukowym. Niektóre dzieci dość długo mają skłonność do kaleczenia wyrazów przez „połykanie” całych zgłosek. (Z. Klemensiewicz)
UWAGA: Nie należy ujmować w cudzysłów wyrazów użytych przenośnie, w znaczeniu wtórnym, oraz związków frazeologicznych w wypowiedziach potocznych i artystycznych.
Błędy polegające na nadużywaniu cudzysłowu są bardzo częste w pracach pisemnych uczniów i w tekstach prasowych, np. Codziennie „wkuwam” kilkadziesiąt słówek angielskich. (Cudzysłów zbędny nawet w pracy pisemnej ucznia przedłożonej nauczycielowi).
Przepraszam, że piszę „jak kura pazurem”, ale mam nadzieję, że nie wpłynie to na ocenę. (Frazeologizmów nie ujmujemy w cudzysłów).
Cudzysłów może zostać użyty do wyodrębniania niektórych nazw własnych: przezwisk, mniej znanych pseudonimów, kryptonimów organizacji, jednostek wojskowych, a także nazw własnych instytucji lub obiektów, które występują na końcu wielowyrazowych nazw opisowych, np.
Oddziałem „Piast”dowodził „Orzeł”.
Polskie Biuro Podróży „Orbis”, Polskie Linie Lotnicze „Lot”,
samochód marki „Mercedes”.
Kropkę stawiamy zawsze po cudzysłowie, np. Nie wiedząc, że to cytat z Mickiewicza, często powtarzamy „Pan każe, sługa musi”. Znak zapytania stawiamy albo przed zamykającym cudzysłowem, gdy odnosi się on do treści wyrażenia zawartego w jego obrębie, albo po nim, gdy dotyczy całego zdania, np. Wspominając minione lata, moglibyśmy powtórzyć za Gałczyńskim: „Ile razem dróg przebytych? Ile ścieżek przedeptanych?”. Czy dobrze pamiętam ten fragment wiersza Gałczyńskiego: „Więcej Osmańczyka, mniej Grottgera i wszystko będzie cacy”?
Wielokropek stawiamy po cudzysłowie, jeśli cytat został urwany, np. „Ksiądz pana wini, pan księdza”… to słowa Mikołaja Reja, ale nie wszyscy o tym wiedzą.
Jednak w tekstach naukowych skracamy tylko tak (wielokropek w nawiasie kwadratowym oznacza skrócenie tekstu cytowanego): „Ksiądz pana wini, pan księdza […]”
Jeśli wielokropek jest częścią cytowanego tekstu, cudzysłów należy umieścić po nim, np. „Razem, młodzi przyjaciele!…” to wezwanie do solidarnego działania, które kilkakrotnie pojawia się w Mickiewiczowskiej Odzie do młodości.
3. Ćwiczenia
Wstaw cudzysłów w odpowiednie miejsca. Jeśli zapoznałeś się z teorią, nie powinno Ci to sprawić większego kłopotu.
1. Wyraz biznesmenka – moim zdaniem – przyjmie się w języku polskim.
2. Sławny artykuł Wasz prezydent — nasz premier ukazał się w Gazecie Wyborczej.
3. Razem, młodzi przyjaciele!… to wezwanie do solidarnego działania, które kilkakrotnie pojawia się w Mickiewiczowskiej Odzie do młodości.
4. Ksiądz pana wini, pan księdza… to słowa Mikołaja Reja, ale nie wszyscy o tym wiedzą
5. Czy dobrze pamiętam ten fragment wiersza Gałczyńskiego: Więcej Osmańczyka, mniej Grottgera i wszystko będzie cacy?
6. Nie wiedząc, że to cytat z Mickiewicza, często powtarzamy Pan każe, sługa musi.
7. Niektóre dzieci dość długo mają skłonność do kaleczenia wyrazów przez połykanie całych zgłosek.
8. Dobry przykład stopniowego uogólniania się i uabstrakcyjniania treści stanowią dzieje rzeczownika wyraz. Pierwotnie znaczył on to, co wyrzezane, posąg, następnie zyskał treść o ogólniejszym zakresie – wizerunek w ogóle.
Zobacz odpowiedź
1. Wyraz „biznesmenka” — moim zdaniem — przyjmie się w języku polskim.
2. Sławny artykuł „Wasz prezydent — nasz premier” ukazał się w „Gazecie Wyborczej”.
3. „Razem, młodzi przyjaciele!…” to wezwanie do solidarnego działania, które kilkakrotnie pojawia się w Mickiewiczowskiej Odzie do młodości.
4. „Ksiądz pana wini, pan księdza”… to słowa Mikołaja Reja, ale nie wszyscy o tym wiedzą.
5. Czy dobrze pamiętam ten fragment wiersza Gałczyńskiego: „Więcej Osmańczyka, mniej Grottgera i wszystko będzie cacy”?
6. Nie wiedząc, że to cytat z Mickiewicza, często powtarzamy „Pan każe, sługa musi”.
7. Niektóre dzieci dość długo mają skłonność do kaleczenia wyrazów przez połykanie całych zgłosek.
8. Dobry przykład stopniowego uogólniania się i uabstrakcyjniania treści stanowią dzieje rzeczownika wyraz. Pierwotnie znaczył on ’to, co wyrzezane, posąg’, następnie zyskał treść o ogólniejszym zakresie – ’wizerunek w ogóle’
4. Słowem praktyka
Pierwsze problem ze znakiem interpunkcyjnym, jakim jest cudzysłów, pojawia się na samym początku, czyli przy jego…odmianie.
Warto więc zapamiętać, że JEDYNIE poprawną formą jest forma w cudzysłowie (nie: w cudzysłowiu!! ani nie w cudzym słowie!!)
Jakieś wyrazy można wziąć w cudzysłów, a jeśli tego robić nie trzeba to nie trzeba wstawiać cudzysłowu (nie: cudzysłowa, ani nie cudzysłowia). Jeśli zaś w jednym zdaniu cytujemy kogoś dwa razy należy tam wstawić dwa cudzysłowy (nie cudzysłowa!!)
Jeśli cytujemy czyjąś wypowiedź – to nie zaznaczajmy tego podwójnie!, czyli nie wyróżniajmy tekstu kursywą i nie bierzmy jej dodatkowo w znak cudzysłowu. Albo kursywa, albo cudzysłów.
Jeśli zaś cytujemy kogoś, kto cytuje kogoś innego – to trzeba to zaznaczyć ostrymi nawiasami. Nie ma innej możliwości wyróżnienia tego tekście ( nie używamy do tego kursywy, nie powielmy tez już raz użytego znaku cudzysłowu).
Warto także zawsze pamiętać o tym, zarówno w korespondencji osobistej, jak i biznesowej, że frazeologizmów i wyrazów użytych potocznie lub przenośnie nie ujmujemy w cudzysłów.
5. Do źródeł
Przy dzisiejszym odcinku skorzystaliśmy z:
Encyklopedii języka polskiego pod red. S. Urbańczyka,
Słownika współczesnego języka polskiego pod red. A. Markowskiego,
Wielkiego słownika www.so.pwn.pl ortograficznego pod red. E. Polańskiego.
