1. Na rozruszanie, czyli trochę praktyki
Pytajnik (znak zapytania) służy do wskazywania na intencję osoby mówiącej, która oczekuje odpowiedzi od osoby, do której pytanie kieruje. Zdania pytające mają swoistą intonację. Należy jednak pamiętać, że nie wszystkie zdania pytające (tzn. te, które w pisowni są zakończone znakiem zapytania) mają charakter rzeczywistych pytań. Spróbuj w odpowiednich miejscach wstawić pytajnik. Ale wtedy, gdy rzeczywiście jest to konieczne.
1. Co ptaszki robią w zimie (Opowiemy wam, co ptaszki robią w zimie).
2. Czy już zmądrzał, czy jeszcze nie
2. Ku przestrodze, czyli teorii słów kilka
Zdania pytające mogą wyrażać niepewność (np. Co robić?), zdziwienie (Już północ. — Co? Północ? Tak szybko?); tzw. pytania retoryczne mogą też służyć na przykład do wyrażania ironii (I któż by w drukowane nie wierzył gazety? — S. Trembecki) i oburzenia (Coś ty Atenom zrobił, Sokratesie […]? — C.K. Norwid), a niektóre pytania są faktycznie formą prośby lub łagodnego nakazu (Czy mógłbyś zamknąć okno? Czy nie moglibyście się uspokoić?).
Zobacz teorię
Wynika stąd, że — mimo podobieństw — zdania pytające mogą mieć dość zróżnicowaną intonację, a poprawne odczytywanie zdań zakończonych pytajnikiem wymaga zrozumienia ich treści. I odwrotnie — rozumienie treści warunkuje przestankowanie, gdyż niektóre zdania o formie pozornie pytajnej nie wymagają znaku zapytania. Nie wdając się w szczegółowe analizowanie tej kwestii, zalecamy następujące reguły w zakresie użycia znaku zapytania: Pytajnik stawiamy na końcu w zdaniach pytających; również wtedy, gdy występują one w tytułach dzieł i rozdziałów, np. Miłość to nasza? (tytuł utworu L. Staffa) Gdzie postawić przecinek? (tytuł książki E. i F. Przyłubskich)
Jeśli jednak tytuł ma formę pozornie pytajną, możemy znak zapytania opuścić: Co ptaszki robią w zimie (Opowiemy wam, co ptaszki robią w zimie). Nie należy jednak opuszczać pytajnika w tytule mającym formę pytania rozłącznego, np. Szczyt ignorancji czy perwersja? (Czy to szczyt ignorancji, czy perwersja?) Zdania pytajne rozłączne zamykamy pytajnikiem, a gdy przed każdym członem pytania występuje partykuła czy, oddzielamy te człony przecinkami; jeśli poprzedza ona tylko drugi człon — przecinka nie stosujemy, np. Czy już zmądrzał, czy jeszcze nie? ale: Już zmądrzał czy jeszcze nie? Czy mam trochę czasu, czy nie? ale: Mam trochę czasu czy nie? W zdaniach złożonych stosujemy następującą regułę: a) Znak zapytania stawiamy w miejsce kropki, gdy zdaniem pytającym jest zdanie nadrzędne, np. Czy nie wiesz przypadkiem, która godzina? Co zrobiłbyś, gdybyś znalazł się na bezludnej wyspie? Gdzie mógłbym pojechać, skoro mam mało pieniędzy?
Postępujemy tak bez względu na szyk zdań: Skoro mam mało pieniędzy, gdzie mógłbym pojechać? b) Znaku zapytania nie stawiamy, gdy zdaniem pytającym jest zdanie podrzędne (jest to tzw. pytanie zależne). Również w tym wypadku jest obojętne, czy zdanie podrzędne występuje po zdaniu nadrzędnym, czy odwrotnie, np. Wiedział, co w trawie piszczy.
Pamiętam dobrze, kto to powiedział. Jak to naprawdę było, nikt dokładnie nie wiedział. c) Zdania współrzędne, z których drugie jest pytajno-przeciwstawne (zaczyna się od ale czy, ale co, ale jak itp.), zamykamy pytajnikiem, np. Mówił, że nie ma czasu, ale czy to prawda? Zapewniał o swojej lojalności, ale jak to sprawdzić? Pytajnika w nawiasie używamy wówczas, gdy mamy wątpliwość co do treści poprzedzającego wyrazu lub zdania, np. Dziadek wrócił z Ameryki w 1925 (?) roku.
Znak zapytania zastępuje znaki interpunkcyjne oddzielające oraz dwukropek, toteż w przypadku gdy dochodzi do zbiegu znaków, pytajnik pozostawiamy, a kropkę, średnik, przecinek i dwukropek powinniśmy pominąć, np. Kto jest autorem słów: Czy wiesz, co to jest marzycielstwo? To jest tęsknota za prawdą — czy nie Narcyza Żmichowska? Mocny Boże! Gdzie pałasz? gdzie pałasz? (S. Żeromski) a) Po znaku zapytania można postawić tylko wielokropek, myślnik albo wykrzyknik (oraz cudzysłów i nawias zamykający): A rewolucja?… Ten chrzcin obrzęd krwawy Odradzającej się ludzkości?… (J. Kasprowicz) Gdzież są twoje szklane domy? — rozmyślał brnąc dalej — Gdzież są twoje szklane domy? (S. Żeromski) Pytajnik można łączyć z wykrzyknikiem: a) Wykrzyknik umieszczony po pytajniku zwiększa emfazę, np. Hej! czy przyjdzie czas, co łzy te spłoszy?!… (J. Kasprowicz) b) Natomiast pytajnik po wykrzykniku może oznaczać emocję, zdziwienie, zakwestionowanie treści zdania wykrzyknikowego, np. — Głupstwa! — wykrzyknął z oburzeniem — Twoim zdaniem to są głupstwa!? Jeśli pytajnik występuje na końcu zdania, wyraz następujący po nim, jako rozpoczynający nowe zdanie, musi zaczynać się wielką literą; mała litera po pytajniku oznacza, że stoi on w miejscu innego znaku oddzielającego.
O Sienkiewiczu? słowami Sienkiewicza? Dobrze! (A. Nowaczyński)
3. Ćwiczenia
1. Co ptaszki robią w zimie (Opowiemy wam, co ptaszki robią w zimie).
2. Czy już zmądrzał, czy jeszcze nie.
3. Czy nie wiesz przypadkiem, która godzina.
4. Skoro mam mało pieniędzy, gdzie mógłbym pojechać.
5. Jak to naprawdę było, nikt dokładnie nie wiedział.
6. Zapewniał o swojej lojalności, ale jak to sprawdzić.
7. Dziadek wrócił z Ameryki w 1925 roku. (niepewność, co do daty)
Zobacz odpowiedź
1. Co ptaszki robią w zimie (Opowiemy wam, co ptaszki robią w zimie).
2. Czy już zmądrzał, czy jeszcze nie?
3. Czy nie wiesz przypadkiem, która godzina?
4. Skoro mam mało pieniędzy, gdzie mógłbym pojechać?
5. Jak to naprawdę było, nikt dokładnie nie wiedział.
6. Zapewniał o swojej lojalności, ale jak to sprawdzić?
7. Dziadek wrócił z Ameryki w 1925 (?) roku.
4. Słowem praktyka
Przy wstawianiu pytajnika, zwłaszcza w zdaniach złożonych – należy zastanowić, się które zdanie jest nadrzędne, bo znak pytajny pojawia się tylko po zdaniach nadrzędnych. Warto także pamiętać, że pytajnik „znosi” inne znaki interpunkcyjne i pojawia się w ich miejsce, Znak zapytania zastępuje znaki interpunkcyjne oddzielające oraz dwukropek, toteż w przypadku gdy dochodzi do zbiegu znaków, pytajnik pozostawiamy, a kropkę, średnik, przecinek i dwukropek powinniśmy pominąć. Po znaku zapytania można postawić tylko wielokropek, myślnik albo wykrzyknik.
5. Do źródeł
Przy dzisiejszym odcinku skorzystaliśmy z:
Encyklopedii języka polskiego pod red. S. Urbańczyka,
Słownika współczesnego języka polskiego pod red. A. Markowskiego,
Wielkiego słownika pod red. E. Polańskiego.
