Bardzo problematycznym w polszczyźnie zagadnieniem okazuje się wielokrotna odpowiedź na pytanie: razem czy osobno? Błędne zapisywanie różnych połączeń i zestawień pojawia się w ulotkach, na plakatach reklamowych czy w informacjach prasowych.
1. Na rozruszanie, czyli trochę praktyki
Jak zapisałbyś i odmienił te połączenia wyrazowe (połącz je lub rozdziel) lwi-pyszczek, z …
Biały-stok, z…
Krasny-staw, z…
Wielka-noc, z…
widzi-mi-się
2. Ku przestrodze, czyli teorii słów kilka
Pisownia zrostów, czyli takich połączeń wyrazowych, których części składowe zatraciły swoją niezależność znaczeniową, jest łączna.
Zobacz teorię
Wśród zrostów wyróżniamy takie, w których człon pierwszy się nie odmienia, np.
swawola, swawoli, swawolę;
mysikrólik, mysikrólika, mysikrólikiem;
lwipyszczek, lwipyszczka, lwipyszczkiem;
żabiściek, żabiścieku, żabiściekiem;
maminsynek, maminsynka, maminsynkiem;
takie, w których człon pierwszy się odmienia, np.
Białystok, Białegostoku, Białymstokiem;
Krasnystaw, Krasnegostawu, Krasnymstawem;
woleoczko, wolegooczka, wolimoczkiem;
dwudziestkapiątka, dwudziestkipiątki, dwudziestąpiątką;
oraz takie, w których człon pierwszy występuje w dwóch formach: odmiennej i nieodmiennej, np.
Wielkanoc, Wielkanocy, Wielkanocą,
rzeczpospolita, rzeczpospolitej, rzeczpospolitą
albo: Wielkanoc, Wielkiejnocy, Wielkąnocą;
rzeczpospolita, rzeczypospolitej, rzecząpospolitą.
UWAGA: Możliwy jest też zapis: Wielka Noc, np. w czasie świąt Wielkiej Nocy.
Inne przykłady zrostów:
pięćdziesiąt, dwieście, dziewięćset itp.; czcigodny, wiarygodny lub wiarogodny, karygodny, przedsięwzięcie, zmartwychwstanie, widzimisię (= kaprys, zachcianka), psubrat, Bogumił, Bogurodzica, tymczasem, wówczas, wtenczas, powszedni, dlatego, niespełna, poniewczasie, pomału, zresztą, lekceważyć.
PISOWNIA ZESTAWIEŃ TYPU lwia paszcza
Zestawienie to ściślejsze połączenie wyrazowe składające się z dwu lub więcej wyrazów, a tworzące całość znaczeniową. Pisownia zestawień jest rozdzielna, np.
czarna jagoda, lwia paszcza, konik polny, boża krówka, szewski poniedziałek, dzień dobry, sto dwadzieścia pięć, dwa tysiące sześćset siedemnaście, dziewięćset dwa, jaki taki, taki siaki, taka owaka, mniej więcej.
UWAGA: Rozdzielna pisownia wielowyrazowych połączeń liczebników głównych obowiązuje również we wszystkich dokumentach finansowych.
PISOWNIA WYRAŻEŃ TYPU dziko rosnący, lekko strawny, nowo otwarty
Wyrażenia, w których pierwszy człon jest przysłówkiem, a drugi jest imiesłowem odmiennym lub przymiotnikiem określanym przez ten przysłówek, traktuje się jako zestawienia i pisze rozdzielnie, np.
cicho pisząca (maszyna), daleko idący (wniosek), dziko rosnący, jednakowo brzmiący, szybko schnący;
biało nakrapiany, świeżo malowany, wysoko kwalifikowany, zdalnie kierowany;
blisko spokrewniony, ostro zakończony;
ostro kuty, ogólnie przyjęty;
nowo powstający, nowo mianowany, nowo przyjęty, ciężko strawny (ale także: ciężkostrawny), lekko strawny (ale także: lekkostrawny), łatwo zapalny, trudno czytelny;
czysto naukowy, czysto praktyczny, rdzennie polski, ściśle naukowy, średnio zamożny, wiecznie młody, lśniąco biały.
UWAGA: Niektóre wyrażenia tego typu scaliły się i traktowane są jako wyrazy pisane łącznie. Oznacza to, że składniki tych połączeń nie wykazują już doraźnej cechy obiektu, do którego się odnoszą, lecz — niekiedy ze zmianą znaczenia — stanowią o jego trwałej właściwości, np.
jasnowidzący (= jasnowidz), ale: jasno widzący skutki swego postępowania,
płyta długogrająca (= longplay), ale: długo grająca orkiestra,
zestaw głośnomówiący, ale: głośno mówiący nauczyciel,
słabowidzący, słabosłyszący (= schorzenia), ale: kierowca słabo widzący drogę, uczeń słabo słyszący podpowiedź,
wszystkowidzący (= bystry), ale: wszystko widzący (wokół siebie),
wszystkowiedzący (= mądry), ale: wszystko wiedzący (o czymś),
średnioroczny (= obliczony w skali roku), ale: średnio roczny pobyt za granicą (= trwający około jednego roku),
dalekowidzący, krótkowidzący (o kimś z wadą wzroku).
3. Ćwiczenia
Jak zapisałbyś i odmienił te połączenia wyrazowe
lwi-pyszczek, z …
Biały-stok, z…
Krasny-staw, z…
Wielka-noc, z…
widzi-mi-się
jasno-widzący
długo-grająca
głośno-mówiący
słabo-widzący, słabo-słyszący
wszystko-widzący
wszystko-wiedzący
średnio-roczny
daleko-widzący, krótko-widzący
Zobacz odpowiedź
lwipyszczek, z lwipyszczkiem
Białystok, z Białymstokiem
Krasnystaw, z Krasnymstawem
Wielkanoc, Wielkanocą
widzimisię
jasnowidzący (= jasnowidz), ale: jasno widzący skutki swego postępowania
płyta długogrająca (= longplay), ale: długo grająca orkiestra
zestaw głośnomówiący, ale: głośno mówiący nauczyciel
słabowidzący, słabosłyszący (= schorzenia), ale: kierowca słabo widzący drogę, uczeń słabo słyszący podpowiedź
wszystkowidzący (= bystry), ale: wszystko widzący (wokół siebie)
wszystkowiedzący (= mądry), ale: wszystko wiedzący (o czymś)
średnioroczny (= obliczony w skali roku), ale: średnio roczny pobyt za granicą (= trwający około jednego roku)
dalekowidzący, krótkowidzący (o kimś z wadą wzroku).
4. Słowem praktyka
Najczęściej popełnianym błędem jest pisanie wyrazów typu nowo otwarty, nowo mianowany, nowo powstały łącznie. Bierze się to najprawdopodobniej stąd, że w języku funkcjonują wyrazy, które wyglądają podobnie i prawidłowo zapisywane są łącznie, takie jak płyta długogrająca czy wiertło szybkoobrotowe. Warto jednak pamiętać, że składniki tych połączeń nie wykazują już doraźnej cechy obiektu, do którego się odnoszą, lecz — niekiedy ze zmianą znaczenia — stanowią o jakiejś jego trwałej właściwości. A tego o nowo otwartym dziale powiedzieć nie można, bo nowo otwarty może on być co najwyżej przez pierwszy miesiąc…
5. Do źródeł
Przy dzisiejszym odcinku skorzystaliśmy z:
Encyklopedii języka polskiego pod red. S. Urbańczyka,
Słownika współczesnego języka polskiego pod red. A. Markowskiego,
Wielkiego słownika pod red. E. Polańskiego.
