Stanowią obciążenie, na niczym się nie znają, nie ma co się z nimi komunikować przez Internet, bo i tak tam nie zajrzą – te krzywdzące stereotypy powodują, że osoby 50+ bardzo szybko i chętnie usuwają się w cień życia społecznego. Tymczasem w obliczu nasilających się trendów demograficznych i przekształceń rynku pracy, rosnąca grupa osób starszych nie może być usuwana na margines.
Analizując wyniki badań można stwierdzić, że bycie osobą starszą wiąże się w Polsce z silnym wykluczeniem społecznym. Dlaczego? Chociażby dlatego, że Polska ma jeden z najniższych wskaźników aktywności zawodowej osób w wieku 50+, jedyne 28 proc.(1). Poza tym tylko 16 proc (2). osób w wieku 55-64 uczestniczy w jakichkolwiek formach kształcenia (life long learning). Na ponad 2 mln emerytów czeka jedynie 25 tys. miejsc na uniwersytetach trzeciego wieku. Podobnie wygląda korzystanie z nowoczesnych technologii. Tylko w 13 proc. gospodarstw domowych emerytów jest komputer, a z Internetu korzysta jedynie 9 proc.(3). Dla porównania w USA z Internetu korzysta ponad połowa seniorów, a blisko 40 proc. ma w domu komputer(4). Starsze osoby nie uczestniczą aktywnie w życiu społecznym. Tylko 12 proc.(5). działa jako wolontariusze, w Szwecji czy Austrii ten odsetek wynosi ok. 90 proc. Przejście na emeryturę oznacza dla polskich seniorów przede wszystkim nadmiar wolnego czasu i osłabienie kontaktów ze znajomymi z dawnego miejsca pracy. Ze względu na splot wielu czynników (zwłaszcza obniżenia dochodów gospodarstwa domowego) emeryci wypełniają nadmiar wolnego czasu „celebrując najprostsze czynności (telewizja, spacery z psem, opieka nad kotem). Stopniowo przestają być reżyserami swojego życia, a stają się aktorami w spektaklu, którego bieg narzuca wykonywanie poszczególnych czynności. Wszystko im się niejako przydarza”(6).
Dyskryminacja widoczna na co dzień
Dyskryminacja widoczna jest nie tylko w wynikach badań. Można ją zaobserwować także na co dzień. Dwa przykłady z ostatnich miesięcy: kierownik biura zarządu szpitala im. Świętej Zofii w Warszawie nie umieściła wyników kontroli sprzętu do przeprowadzania badań mammograficznych na stronie internetowej szpitala, ponieważ wątpi, czy ma to sens, skoro „z badań korzystają panie po pięćdziesiątce”(7); sklep RTV Euro AGD odmówił sprzedaży komputera na raty, ponieważ klientka miała 78 lat (8). O ile można próbować zrozumieć politykę banku (co nie zmienia faktu, że jest to przejaw dyskryminacji ze względu na wiek), trudniej zrozumieć wypowiedzi niektórych internautów komentujących całe zajście (9). Internauta o nicku Kosomosik pisze: „Stara, a głupia baba. W wieku 78 lat ludzie z reguły są mądrzejsi… Przejawy głupoty: Kupować komputer za 3000 złotych, podczas gdy naprawdę do tego do czego ona potrzebuje wystarczy komputer za 1500 złotych”. A BB dodaje: „Komp za 3 tys. dla emerytki… Co ona zamierza grać w Crysisa?! 😉 Dla niej wystarczałby biurowy szajs za 800 zł”.
Homo sovieticus
Na taką sytuację osób starszych wpływ miał splot kilu czynników wynikających głównie ze zmiany systemowej po 1989 r. Trzeba wspomnieć przede wszystkim o „homo sovieticus” – szczególnym zespole nawyków ukształtowanym jako adaptacja do „realnego socjalizmu” i destruktywnych dla nowoczesnego rynku pracy. Osoby nie tyle nawet starsze, co po 40 roku życia, w latach 90. miały nikłe szanse na znalezienie atrakcyjnego zatrudnienia w nowoczesnym sektorze rynku pracy. Jednocześnie ukształtował się stereotyp „roszczeniowego”, „niesamodzielnego” pracownika w wieku starszym. Po drugie, jako remedium na strukturalne bezrobocie przyjęto systemowe zasady umożliwiające wcześniejsze przechodzenie na emeryturę, co zaowocowało masową dezaktywizacją ludzi przed osiągnięciem ustawowego wieku emerytalnego. Po trzecie, zachodnia kultura masowa oraz działania marketingowe przeniosły na polski grunt „kult” młodości”. Starość ma zakaz wstępu do telewizji, kina czy na strony kolorowych pism! Po czwarte, polityczna waga emerytów uczyniła z nich jeden z ważniejszych przedmiotów debaty publicznej, kreując wrażenie, że „emeryci” stanowią obciążenie tak ekonomiczne, jak polityczne. Nie sposób nie wspomnieć o etykiecie „moherowego beretu”, która bardzo niekorzystnie wpłynęła na wizerunek polskiego emeryta(10).
Wymienione czynniki sprawiły, że osoby „starsze” zostały w dużej mierze zarówno faktycznie, jak i symbolicznie wykluczone z „modernizującego się” społeczeństwa. Status społeczny osoby starszej uległ gwałtownemu obniżeniu. W języku polskim trudno nawet znaleźć neutralne słowo na określenie osoby powyżej 60 roku życia. Praktycznie każde ma negatywne, paternalistyczne lub protekcjonalne konotacje (starzec, staruszek, emeryt, babcia). Nie mamy takiego określenia, jakim w USA jest pokolenie baby boomers.
Jak przywrócić starszych społeczeństwu?
Owa społeczna degradacja osób starszych jest zjawiskiem niezwykle niekorzystnym. W obliczu nasilających się trendów demograficznych i przekształceń rynku pracy, coraz liczniejsza grupa osób starszych nie może być usuwana na margines.
W jaki sposób można przywrócić starszych ludzi społeczeństwu? Jak na nowo ich aktywizować, aby społeczeństwo mogło korzystać z ich wiedzy i doświadczenia? W Europie Zachodniej i USA już wiedzą, jak to robić. Polska dopiero dostrzegła problem, ale zarazem potencjał drzemiący w najstarszych członkach społeczeństwa i powoli zaczyna się uczyć. Kluczowe wydają się działania w kilku obszarach: kampanie marketingowe, CSR, kampanie społeczne oraz działania rządu.
Kampanie marketingowe
Przykładem kampanii marketingowej, która walczy ze stereotypami związanymi ze starością i próbuje przeciwstawić się dominacji kultu młodości jest kampania Dove Pro Age. „Kampania Prawdziwe Piękno od dwóch lat walczy ze stereotypami dotyczącymi urody. Rok 2008 przynosi jej kolejną odsłonę, pro.age, która tym razem koncentruje się na kobietach dojrzałych (…). Dove wierzy, że piękno nie ma granicy wieku” (11). Dove zaprosił do wzięcia udziału w kampanii trzy polskie aktorki w różnym wieku: Edytę Jungowską 40+, Ewę Kasprzyk 50+, Beatę Tyszkiewicz 60+, które przekonują Polki, że piękno nie pyta o wiek. Celem kampanii było przedstawienie nowej linii kosmetyków, stworzonych z myślą o potrzebach dojrzałej skóry. Z punktu widzenia starszych osób celem znacznie ważniejszym było zainspirowanie Polek do zaakceptowania swojego ciała, niezależnie od wieku.
Dove już we wcześniejszych kampaniach wykorzystywał wizerunek starszych osób w celu obalania mitów związanych z urodą. Przykładami mogą być kreacje, w których pojawiały się siwe włosy i zmarszczki. „Chcemy rozszerzyć definicję piękna tak, żeby mieścił się w niej nie tylko wygląd zewnętrzny, ale też samopoczucie – nastawienie, styl, wdzięk i te wszystkie inne nieuchwytne elementy, które decydują o tym, kim jesteśmy. A słowo kluczowe w tym wszystkim to różnorodność – mówi Alessandro Manfredi, global marketing manager w Dove”(12).
Innymi przykładami przełamywania stereotypów związanych ze starością i życiem na emeryturze mogą być kampanie reklamowe Sony oraz Towarzystwa Ubezpieczeniowego Uniqua. W obydwu spotach reklamowych starość nie jest końcem życia, ale okresem, w którym wreszcie można spełniać swoje marzenia! W obydwu przypadkach jest to… lot w kosmos.
CSR w polskim wydaniu
O CSR w Polsce dużo się mówi, ale robi się znacznie mniej. Na palcach jednej ręki można policzyć działania skierowane do osób starszych. Jako przykłady można podać Akademię e-seniora UPC oraz program „Praca dla 40 plus” GETIN Banku.
br> Akademia e-seniora to program, w ramach którego seniorzy mogą nauczyć się obsługi komputera i korzystania z Internetu. Z informacji umieszczonych na stronie internetowej UPC wynika, że kursy odbywają się w 10 miastach w Polsce. Dotychczas wzięło w nich udział ponad 1550 osób. „ (…) seniorzy nauczyli się m.in. wyszukiwania informacji na stronach WWW, wysyłania maili, porozumiewania się za pomocą komunikatorów, zapoznali się z takimi pojęciami, jak: czat, forum, grupa dyskusyjna, multimedia. Kurs trwał 16 godzin zegarowych (…)” Kursy były odpłatne, koszt od osoby był symboliczny i wyniósł 28 zł (czyli godzina zajęć kosztowała uczestnika 1,75 zł)”(13). W ramach programu powstała także strona internetowa (www.upclive.pl/Akademia_e_Seniora/#strona_glowna) przeznaczona „dla wszystkich seniorów zainteresowanych nowymi technologiami i samodzielną nauką Internetu. Odwiedzający znajdą na niej wirtualne lekcje, słowniczek, artykuły, jak również informacje o kursach UPC, najbliższych terminach zajęć, miejscach, w których się odbywają. Seniorzy – internauci mogą również zalogować się na forum, wymienić opinie i komentarze, zadać pytanie ekspertowi”(14).
Z kolei Program „Praca dla 40 plus” ma na celu aktywizację zawodową nie tylko osób starszych czy zbliżających się do wieku około emerytalnego, ale ogólnie dojrzałych pracowników. Na program składają się dwa elementy. Pierwszym jest serwis internetowy pomagający w znalezieniu pracy osobom w wieku 40+ www.pracadla40plus.pl. Drugim są warsztaty aktywizacyjne i gry symulacyjne, których celem jest „zdobycie umiejętności skutecznej komunikacji, pracy w grupie, analiza swoich mocnym stron i kompetencji oraz zwiększenie pewności siebie”(15).
Niestety, na portalu GETIN Banku nie ma w tej chwili informacji o żadnych zbliżających się szkoleniach, jedynymi ogłoszeniami o pracę są ogłoszenia samego GETIN Banku. A na stronie Akademii e-seniora są informacje o spotkaniach i szkoleniach z marca 2008.
Kampanie społeczne
Trochę więcej akcji nakierowanych na aktywizację osób starszych można znaleźć w trzecim sektorze. Na uwagę zasługuje działalność Akademii Rozwoju Filantropii w Polsce, która od października 2006 do grudnia 2007 r. prowadziła program “Rynek pracy a osoby bezrobotne 50+ bariery i szanse”. Głównym celem projektu była „analiza sytuacji osób bezrobotnych 50+ na rynku pracy – oczekiwań, motywacji, możliwości zatrudnienia i dokształcania, a także dostępnego wsparcia ze strony instytucji publicznych i prywatnych, organizacji pozarządowych i polityki rządu”(16). Stworzono raport podsumowujący projekt i mający na celu wszechstronną analizę sytuacji osób bezrobotnych 50+ na rynku pracy oraz uwarunkowań dla aktywności zawodowej tej grupy wiekowej w Polsce(http://www.filantropia.org.pl/50_plus.html).
Od lutego 2008 do stycznia 2010 Akademia Rozwoju Filantropii prowadzi kolejny projekt dotyczący osób starszych – „Zysk z Dojrzałości”, którego „celem długofalowym (…) jest poprawa sytuacji osób 50+ na rynku pracy, w szczególności przeciwdziałanie dyskryminacji i negatywnym stereotypom na temat aktywności zawodowej tej grupy wiekowej”(17). Projekt składa się z trzech głównym elementów: kampanii informacyjno-edukacyjnej, seminariów na tematy związane z zarządzaniem wiekiem oraz konkursu na najbardziej przyjazne pracownikom 50+ formy zatrudniania i rozwoju zawodowego. Powstał także serwis internetowy http://www.zysk50plus.pl/ poświęcony dyskryminacji ze względu na wiek na rynku pracy, zarządzaniu wiekiem, dobrym praktykom krajowym i zagranicznym – „portal to źródło kompleksowej informacji na temat opinii, badań, rozwiązań wobec wyzwań demograficznych XXI wieku”(18).
Można wspomnieć także o projekcie realizowanym przez Polsko-Amerykańską Fundację Wolność oraz Towarzystwo Inicjatyw Twórczych „ę” – „Seniorzy w akcji”. To konkurs, który ma na celu wykorzystanie potencjału czasu wolnego, wiedzy i życiowego doświadczenia ludzi starszych. Organizatorzy szukają osób w wieku 55+, które mogłyby stać się animatorami ciekawych przedsięwzięć w swoich społecznościach. Z 506 zgłoszonych wniosków do realizacji wybrano 30 (szczegóły na www.seniorzywakcji.pl)(19).
Działania rządu
Rząd realizuje obecnie dwa projekty nastawione na aktywizację osób starszych oraz dojrzałych pracowników: „Poszukiwana 45+: rzetelność, zaangażowanie, doświadczenie” oraz „Solidarność Pokoleń 50+”. Pierwszy z nich ma się przyczynić do wyeliminowania stereotypowego postrzegania pracujących kobiet powyżej 45. roku życia. Ma też służyć sprowokowaniu dyskusji na temat planowanych rozwiązań systemowych związanych ze stopniowym wyrównywaniem wieku emerytalnego kobiet i mężczyzn oraz zapewnienia jednakowego dostępu przedstawicieli obu płci do zatrudnienia i kształcenia ustawicznego, zwłaszcza w wieku starszym (…) Projekt ma charakter medialnej kampanii świadomościowej, skierowanej w szczególności do pracodawców oraz kobiet w wieku 45+, które już pracują i chcą się szkolić oraz podnosić swoje kwalifikacje zawodowe”(20).
Rządowy projekt „Solidarność Pokoleń 50+” ma na celu zwiększenie aktywności zawodowej pracowników powyżej 50. roku życia. Rząd chce tego dokonać poprzez wprowadzenie ulg podatkowych oraz obniżenie składek ZUS dla pracodawców zatrudniających starszych pracowników, wprowadzenie bogatej oferty szkoleń dla osób w wieku około emerytalnym oraz stworzenie specjalnego systemu ochrony zdrowia dla starszych pracowników. Do 2013 r. realizacja programu „Solidarność pokoleń 50+” ma kosztować 8,5 mld zł(21).
Pojawia się jednak pytanie, czy akcje społeczne zachęcające do zatrudniania starszych pracowników cokolwiek zmienią? Z badań wynika bowiem, że w opinii i pracodawców, i pracowników przechodzenie na wcześniejsze emerytury jest korzystne dla obydwu stron. Czynniki dominujące w dezaktywizacji zawodowej to niestabilność systemu emerytalnego (emerytura traktowana jest jako zabezpieczenie na wypadek zmian zasad czy utraty pracy) oraz korzyści finansowe (system jest hojny, nieszczelny i pełen przywilejów, a ludzie umieją liczyć i zachowują się racjonalnie: przechodzą na wcześniejszą emeryturę i dalej pracują). Wydaje się, że takie akcje, jakie proponuje Akademia Rozwoju Filantropii czy rząd mają nikłe szanse, aby radykalnie poprawić sytuację na rynku pracy.
Na razie trudno ocenić efektywność zaprezentowanych działań. Wszystkie są zbyt świeże, aby efekty były już widoczne. Jedno jest pewne, dobrze, że o problemie marginalizacji starszych osób w ogóle zaczęło się mówić. Może dzięki temu Polska przestanie być krajem „nie dla starych ludzi”.
Wybicia:
Polska ma jeden z najniższych wskaźników aktywności zawodowej osób w wieku 50+, jedyne 28 proc.(22). Poza tym tylko 16 proc.(23) osób w wieku 55-64 uczestniczy w jakichkolwiek formach kształcenia.
Na ponad 2 mln emerytów czeka jedynie 25 tys. miejsc na uniwersytetach trzeciego wieku.
Emeryci stopniowo przestają być reżyserami swojego życia, a stają się aktorami w spektaklu, którego bieg narzuca wykonywanie poszczególnych czynności. Wszystko im się niejako przydarza
W języku polskim trudno nawet neutralne słowo na określenie osoby powyżej 60 roku życia. Praktycznie każde ma negatywne, paternalistyczne lub protekcjonalne konotacje.
(1) Dane za: DAE MPiPS na podstawie danych LFS Eurostat.
(2) Dane za: seminarium Forum Odpowiedzialnego Biznesu „Rynek pracy 50+ solidarność pokoleń czy nowy model biznesowy”; 29.05.08 Warszawa.
(3) Dane za: D. Batorski, „Uwarunkowania i konsekwencje korzystania z technologii informacyjno-komunikacyjnych”, w: Diagnoza Społeczna 2007: Warunki i jakość życia Polaków, Vizja Press&IT, Warszawa 2007.
(4) http://www.egospodarka.pl/14121,Amerykanscy-seniorzy-nie-moga-zyc-bez-sieci,1,20,2.html
(5) Dane za: seminarium Forum Odpowiedzialnego Biznesu „Rynek pracy 50+ solidarność pokoleń czy nowy model biznesowy”; 29.05.08 Warszawa.
(6) Por: „Dezaktywizacja osób w wieku emerytalnym” raport z badań wydany przez Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej Departament Analiz Ekonomicznych i Prognoz.
(7) http://miasta.gazeta.pl
(8) To nie jest kraj dla starszych ludzi
(9) http://forum.gazeta.pl/forum/72,2.html?f=769&w=85856074&v=2&s=0
(10) Można tu przytoczyć chociażby słowa piosenki zespołu Big Cyc „Moherowe berety”.
(11) http://www.cogdziezaile.pl/index.php?n=874
(12) http://www.unilever.com/ourbrands/beautyandstyle/articles/dovedebunksbeautymyths.asp
(tłumaczenie własne).
(13) http://www.upc.pl/o_upc/zaangazowanie_spoleczne/akademia_eseniora/
(14) http://www.upc.pl/o_upc/zaangazowanie_spoleczne/akademia_eseniora/
(15) : http://www.pracadla40plus.pl/pl/text/show/informacje-o-projekcie.html
(16) http://www.filantropia.org.pl/50_plus.html
(17) http://www.zysk50plus.pl/?module=Default&action=ContentController§ionId=9&parentId=7
(18) http://www.zysk50plus.pl/
(19) Por: materiały informacyjne akcji.
(20) http://www.rodzina.gov.pl/?1,27,320,200709
(21) http://www.rp.pl/artykul/16,222594__Solidarnosc_pokolen_50___priorytetem_rzadu.html
(22) Solidarność pokoleń 50 priorytetem rządu
(23) DAE MPiPS na podstawie danych LFS Eurostat.
(24) seminarium Forum Odpowiedzialnego Biznesu „Rynek pracy 50+ solidarność pokoleń,
czy nowy model biznesowy”; 29.05.08 Warszawa.
Tekst pochodzi z kwartalnika CR Navigator.
Łucja Krzyżanowska – socjolog. Doktorantka w Zakładzie Psychologii Społecznej IS UW, przygotowuje pracę doktorską pod kierunkiem dr hab. Anny Gizy dotyczącą dezaktywizacji zawodowej osób w wieku okołoemerytalnym i marginalizacji starszych członków społeczeństwa.
