I. Wstęp
Rozwój nowych technologii, w szczególności internetu, a wraz z nim możliwości pozostawiania komentarzy, wyrażania opinii i jednocześnie wypowiadania się w każdym temacie, doprowadził do potrzeby wprowadzenia skutecznych metod ochrony prawnej. Zaliczyć do nich można m.in. ściganie przestępstw zniesławienia i zniewagi. Podstawowym celem ustawodawcy była oczywiście ochrona czci.
Zasadą jest, że znieważyć można wyłącznie żyjącą osobę fizyczną. Natomiast zniesławić można także grupę osób, osobę prawną, instytucję czy jednostkę organizacyjną nieposiadającą osobowości prawnej (np. spółkę osobową).
Niniejszy artykuł ma na celu przybliżenie obu pojęć z uwzględnieniem występujących pomiędzy nimi różnic, jak również wskazanie podstawowych zasad ścigania tych przestępstw.
II. Zniesławienie
W swojej podstawowej formie zniesławienie polega na pomawianiu o takie postępowanie lub właściwości, które może w konsekwencji doprowadzić do poniżenia w opinii publicznej, do utraty zaufania potrzebnego dla danego stanowiska, zawodu lub rodzaju działalności. Ustawodawca nie skonkretyzował bezprawnych zachowań, zatem nie można ich określić w sposób wyczerpujący. To, czy konkretne zachowanie wypełnia przesłanki zniesławienia, wymaga wnikliwej i indywidualnej oceny. Przyjmuje się, iż pomówienie może polegać na posądzeniu, niesłusznym przypisaniu czegoś czy też oskarżeniu o coś. Nie wystarczy jednak, by zarzuty te były krytyczne, muszą naruszać dobre imię pomówionego. Innymi słowy, efektem tych zarzutów może być negatywna, poniżająca opinia w danym środowisku. Nie wymaga się natomiast, by pokrzywdzony w konkretnej grupie cieszył się szczególnym szacunkiem. Zatem zniesławić można również w środowisku obcym dla pokrzywdzonego.
Nie ma znaczenia również, w jakiej formie dokonano zniesławienia. Wystarczy, by treść zarzutu została skutecznie przekazana nawet nieskonkretyzowanej osobie trzeciej.
Pomówienie może nastąpić nie tylko ustnie, ale również na piśmie, przy pomocy gestykulacji, języka migowego, rysunku (karykatury), wiadomości SMS, e-mail, postu na forum internetowym. Pomawiany nie musi być również wskazany imiennie, wystarczy, że z okoliczności wynika, iż da się go zidentyfikować.
III. Zniewaga
Przestępstwo to może być popełnione w trzech formach, tj.: znieważenia innej osoby w jej obecności, znieważenia innej osoby, choćby podczas jej nieobecności – lecz publicznie, znieważenia innej osoby podczas jej nieobecności – lecz z zamiarem, aby zniewaga do tej osoby dotarła.
Ustawodawca nie zdefiniował pojęcia zniewagi, jednakże zgodnie z ustaloną praktyką, za znieważenie uznaje się działania mające na celu ubliżanie komuś, lżeniu czy też obrażaniu kogoś. Ten negatywny efekt można osiągnąć np. używając słów obelżywych, prześmiewczych lub formułując zarzuty o takim właśnie charakterze.
Decydujące znaczenie dla oceny czy doszło do zniewagi będą mieć ogólnie przyjęte normy obyczajowe, a odczucie osoby znieważanej, iż urażono jej godność nie jest warunkiem koniecznym do skazania sprawcy. Ma to ten dodatkowy skutek, że znieważyć można również osoby, które nie są do końca zdolne do rozpoznania określonych zachowań.
Jak wskazaliśmy powyżej, z prawnego punktu widzenia znieważyć można wyłącznie osobę fizyczną. Jeżeli sprawca faktycznie znieważy grupę osób, to ponieść może odpowiedzialność odpowiednio za zniewagę każdego zidentyfikowanego i indywidualnego pokrzywdzonego. Podobnie jak przy zniesławieniu, ustawodawca nie wyszczególnił sposobów zachowania przestępnego. Może ono przybrać zatem formy nie tylko werbalne, ale i niewerbalne.
IV. Użycie środka masowego komunikowania się oraz dozwolona krytyka
Zdecydowanie surowszej odpowiedzialności karnej, nawet do roku pozbawienia wolności, podlegać będzie sprawca obu z omawianych przestępstw, jeżeli posłużył się środkami masowego komunikowania. W praktyce oznacza to, iż nie ma znaczenia zasięg samego medium, a jedynie fakt, że można przy jego pomocy masowo przekazywać informacje. Środkami tymi będą zatem nie tylko radio, telewizja, prasa, ale również publikacje książkowe, rozwieszone publicznie plakaty i oczywiście internet, ale w takim zakresie, w jakim nie służy do prywatnej komunikacji.
Z drugiej jednak strony wskazać należy, iż w pewnych okolicznościach ustawodawca przewidział wyłączenie odpowiedzialności z tytułu popełnienia przestępstwa zniesławienia.
Jeżeli: 1) zarzut zniesławienia podniesiono lub rozgłoszono publicznie, 2) był on prawdziwy 3) dotyczył postępowania osoby pełniącej funkcję publiczną lub służył obronie społecznie uzasadnionego interesu – to mamy do czynienia z dozwoloną krytyką, będącą jednym z przewidzianych wyłączeń.
Ważne jest, że publiczna krytyka nie obejmuje życia prywatnego i rodzinnego. Wyjątek stanowi ujawnienie faktów mających na celu zapobiegnięcie przestępstwu godzącemu w życie lub zdrowie człowieka albo demoralizacji małoletniego.
V. Zasady ścigania przestępstw zniewagi i zniesławienia
Przestępstwa zniewagi i zniesławienia ścigane są z oskarżenia prywatnego. W praktyce oznacza to, że w postępowaniu, co do zasady, nie uczestniczy prokurator. Trudności w zebraniu materiału dowodowego rozwiązać może jednak instytucja skargi. Złożenie jej powoduje, iż obowiązek zgromadzenia dowodów spoczywa na policji. Taka procedura rozwiązuje bardzo istotny w praktyce problem uzyskania chociażby numeru IP komputera sprawcy.
Zdecydowanym ułatwieniem dla pokrzywdzonego w postępowaniu o zniesławienie jest fakt, że w tym wyjątkowym przypadku to oskarżony powinien udowodnić, iż działał w granicach prawa.
VI. Podsumowanie
Liberalna polityka w zakresie głoszonych poglądów oraz możliwość dochodzenia roszczeń na drodze cywilnoprawnej powodują, że coraz częściej wątpliwości budzi sens penalizowania zniewagi i zniesławienia. Z naszej praktyki wynika jednak, że postępowanie karne realizuje zupełnie inne cele. Działa prewencyjnie i w pewnym sensie wychowawczo, a taki efekt jest praktycznie nieosiągalny na drodze cywilnoprawnej. Dlatego też, naszym zdaniem – w pewnych wyjątkowych okolicznościach – ściganie przestępstw zniewagi lub zniesławienia może stanowić skuteczną metodę ochrony praw osób, których naruszono dobre imię (w przypadku zniesławienia) czy też godność osobistą (w przypadku zniewagi).
*Marcin Gabryszak
Prawnik kancelarii Pałucki Trusiński, posiada praktyczne doświadczenie związane z organizacją eventów. W obszarze jego zainteresowań znajdują się również prawne aspekty wykorzystania nowych technologii w biznesie.
*Marcin Pałucki
Wspólnik i radca prawny w Kancelarii Pałucki Trusiński. Posiada wieloletnie, praktyczne doświadczenie w zakresie doradztwa przy projektach związanych z biznesem sportowym i reklamowym. Specjalizuje się m.in. w negocjowaniu umów i ugód, których przedmiotem są kwestie prawnoautorskie i wizerunkowe. Reprezentuje klientów w procesach sądowych związanych m.in. z naruszeniem praw autorskich.
