Związki frazeologiczne to takie połączenia wyrazowe, których rozrywać nie wolno. W przeciwnym razie narażasz się na błąd. Nawet jeśli zrozumie Cię publika – to błąd zauważą nie tylko językoznawcy. I część z nich na pewno się uśmiechnie. Oby z pobłażaniem:)
1. Na rozruszanie, czyli trochę praktyki
Pomyśl, co jest nie tak z podkreślonymi związkami frazeologicznymi.
Był to tak trudny orzech do zgryzienia, że w końcu poszli po najmniejszej linii oporu.
Odkąd z niewiadomych przyczyn wyświadczył jej pomoc nabrała pary w usta.
2. Ku przestrodze, czyli teorii słów kilka
Najczęstszym błędem w związkach frazeologicznych jest kontaminacja, czyli nakładanie na siebie dwóch związków frazeologicznych o zbliżonym znaczeniu lub związku frazeologicznego i jego znaczenia (np. trudny orzech do zgryzienia zamiast poprawnego twardy orzech do zgryzienia – w błędnym związku antycypowane jest już jego dosłowne znaczenie).
Zobacz teorię
Związki frazeologiczne (in. frazeologizmy) to utarte, tradycyjne połączenia wyrazowe, odtwarzane w całości tak samo jak pojedyncze wyrazy danego języka. Od zwykłych połączeń słownych różnią się przede wszystkim tym, że ich znaczenie nie jest sumą znaczeń elementów składowych. I tak na przykład we frazie „Na pochyłe drzewo wszystkie kozy skaczą” – nie mówi się przecież ani o drzewie, ani o kozach , ani o skakaniu tylko o tym, że człowiek nieszczęśliwy (biedny) doznaje dalszych przykrości (niepowodzeń).
Duża część związków frazeologicznych ma swoje źródło w ogólnoeuropejskiej tradycji kulturowej, a rodowodem sięga Biblii czy mitologii; wiele pochodzi także z wybitnych dzieł literatury polskiej i światowej. Klasyfikacja strukturalna związków frazeologicznych w dwóch wariantach:
1. Podział tradycyjny odwołuje się do budowy połączeń frazeologicznych i wyróżnia:
– wyrażenia, które mają w swoim składzie rzeczowniki, przymiotniki i przysłówki np. amator kwaśnych jabłek, kropla w morzu, ciepłe kluski, niebieskie migdały
– zwroty, czyli zespoły wyrazów z głównym członem czasownikowym np. poczuć pismo nosem, spaść z byka, udawać Greka, wpaść jak śliwka w kompot
– frazy, czyli zespoły wyrazowe złożone z członów rzeczownikowych i czasownikowych, np. przyszła koza do woza, wyszło szydło z worka
Ze względu na stopień stabilizacji frazeologizmu wyróżniamy:
– związki o nienaruszalnym składzie, czyli stałe ( związki idiomatyczne, idiomatyzmy, idiomy), np. biały kruk, farbowany lis, iść z kimś na udry Przy czym idiomami w węższym znaczeniu nazywa się podgrupę związków stałych, jaką są frazeologizmy narodowe, nieprzetłumaczalne dosłownie na obce języki.
– związki o ograniczonej wymienności elementów, czyli łączliwe: wywierać nacisk, wpływ, presję, a nie: szantaż, przymus, odnieść sukces, zwycięstwo, ale już nie laury.
Typowe błędy:
– wstawianie na miejsce jednego ze składników frazeologizmu jego synonimu,
– tworzenie nowego związku łączliwego przez analogię do już istniejącego,
– zastępowanie pewnego elementu frazeologizmu pod wpływem zwrotu obcojęzycznego.
3. Ćwiczenia
Znajdź błędy w podkreślonych związkach frazeologicznych
1. Nie próbowali wywierać na niej szantażu, a tym bardziej prestiżu.
2. Nie owijaj kota w worek i powiedz bez opłotków od razu, o co chodzi.
3. Pokrzyżowała im szyki i dlatego odnieśli porażkę.
4. To doświadczenie wywarło na nim piętno tak duże, że odtąd nie robił nic innego tylko nie wylewał za koszulę.
5. Patrzyli się na niego tak, jakby postradał piątą klepkę, ale gdy okazało się, że jest geniuszem, pluli sobie w twarz.
6. Ostatnia burza wyrządziła wiele strat, dlatego niespodziewana kradzież stała się języczkiem uwagi.
7. Został zdjęty z funkcji portiera, chociaż pełnił tę rolę już ponad 20 lat.
Zobacz odpowiedź
Odpowiedzi
1. Nie próbowali wywierać na nią wpływu, a tym bardziej presji.
2. Nie owijaj w bawełnę i powiedz bez ogródek od razu, o co chodzi.
3. Pokrzyżowała im plany/ albo: pomieszała im szyki i dlatego ponieśli porażkę.
4. To doświadczenie wycisnęło na nim piętno tak duże, że odtąd nie robił nic innego, tylko nie wylewał za kołnierz.
5. Patrzyli na niego tak, jakby postradał zmysły, ale gdy okazało się, że jest geniuszem, pluli sobie w brodę.
6. Ostatnia burza wyrządziła wiele szkód/albo: spowodowała wiele strat, dlatego niespodziewana kradzież stała się języczkiem u wagi.
7. Został zdjęty ze stanowiska portiera, chociaż pełnił tę funkcję już ponad 20 lat.
4. Słowem praktyka
W informacjach prasowych i przemówieniach lepiej unikać nadmiaru związków frazeologicznych, zwłaszcza tych nacechowanych emocjonalnie lub oddziałujących na wyobraźnię, bo zamiast na treści słuchacze i czytelnicy skupią się na własnych wizualizacjach. No, chyba, że taki jest właśnie nasz cel. Z językowego poplątania mogą powstać nie tylko typowe błędy językowe, ale i kalambury, żarty słowne.
Te ostatnie często powstają także z nagromadzenia zbliżonych znaczeniowo związków frazeologicznych, zwłaszcza zaczerpniętych z kolokwialnej odmiany języka (poczułem się nabity w butelkę, wystrychnięty na dudka, wpuszczony w maliny i zrobiony na szaro), lub z celowej wymiany jednego elementu związku frazeologicznego – na inny bądź dodaniu elementu do stałego połączenia wyrazów (baba z wozu, koniom smutniej; nie wylewaj za kołnierz dziecka z kąpielą).
Ale PR-owcy nie chcą chyba ani siebie, ani swoich klientów czy szefów wystawiać na pośmiewisko. Trzeba także pamiętać, że kot z worka nie jest przysłowiowy, podobnie jak przysłowiowy nie jest kwiatek u kożucha, dlatego należy wystrzegać się używania słowa: przysłowiowo przed wprowadzaniem frazeologizmu w tok wypowiedzi (jest to częsty błąd polszczyzny mówionej). Słowo to odnosić się może jedynie do przysłów, ich elementów, np. przysłowiowy szewc (bo przysłowie: szewc bez butów chodzi).
5. Do źródeł
Przy dzisiejszym odcinku skorzystaliśmy z: Encyklopedii języka polskiego pod red. S. Urbańczyka.
