W przypadku nazw własnych mieszkańców miast, państw czy regionów, a także przymiotników pochodzących od nazw miejscowych to już nie ortografia sprawia najwięcej kłopotów, ale…sam wybór czy utworzenie właściwej formy. Nie tylko wtedy, gdy w języku istnieją formy wyglądające na podobne.
1. Na rozruszanie, czyli trochę praktyki
Utwórz nazwę mieszkańca i mieszkanki od nazw miejscowych
Nowa Ruda
Moskwa
Brzesko
Finlandia
2. Ku przestrodze, czyli teorii słów kilka
Warto wiedzieć, jakie przyrostki tworzą najczęściej poszczególne formy i jakie ich zapisy ortograficzne są poprawne.
Zobacz teorię
Nazwy mieszkańców (kontynentów, państw, krain, regionów, prowincji, miast, wsi, dzielnic i planet) tworzymy następująco:
NAZWY MĘSKIE
1.Przez dodanie następujących przyrostków:
– anin, np. Afrykanin, Rosjanin, Łużyczanin, Podolanin
– czyk, np.: Angolczyk, Baskijczyk, Galilejczyk; pomiędzy temat a przyrostek wprowadza się dodatkowo elementy rozszerzające przyrostek i ułatwiające wymowę: -ańczyk; -ejczyk, -ijczyk, -yjczyk, por. Kubańczyk, Gwinejczyk, Mozambijczyk, Komoryjczyk.
– ak, np. Austriak, Podlasiak, poznaniak,
– ec, np. Niemiec, Słoweniec, Ukrainiec – in, np. Gruzin, Litwin, Żmudzin
2.Przez odcięcie końcówki fleksyjnej, np. Belg ← Belgia
WAŻNE: Przy tworzeniu nazw mieszkańców miast można różnicować stylistycznie niektóre przyrostki.
I tak: przyrostek –anin jest neutralny stylistycznie i emocjonalnie, -ak natomiast jest potoczny i nie występuje w nazwach miast niepolskich.
NAZWY ŻEŃSKIE
1. Przez dodanie przyrostków następujących przyrostków: – ka, np. Norweg – Norweżka; Włoch – Włoszka; Czech – Czeszka; Wietnamka, Ukrainka; Chilijka – anka, np. warszawianka, Pomorzanka
UWAGA: Do tworzenia nazw mieszkańców od polskich miejscowości najczęściej używa się przyrostka anin, np. Głogów – głogowianin, Gdańsk – gdańszczanin.
Nazwy mieszkańców od obcych podstaw można tworzyć podobnie, np. Paryż – paryżanin, częściej jednak używa się przyrostka czyk, np. Japonia – Japończyk, Berlin – berlińczyk.
Pisownia
Małą literą należy pisać nazwy mieszkańców: miast, wsi, osad, osiedli i dzielnic miejskich: łodzianin, ojcowianin, wolborzanin, maciejowszczanin, bałucianin, oksywiak, mokotowianin.
Wielką literą należy pisać nazwy mieszkańców planet: Marsjanin; kontynentów – Azjata; krajów- Bułgar; krain historycznych – Alzatczyk; prowincji – Sas, Bawar, dzielnic kraju – Ślązak, Pomorzanin.
Przymiotniki od nazw geograficznych tworzymy, dodając do podstawy słowotwórczej przyrostek ski, np. Argentyna – argentyński, Rzym – rzymski.
Dla ułatwienia wymowy, a czasem z innych powodów, przyrostek ten bywa rozszerzany, np. Kongo – kongijski.
Może też, zwłaszcza w przymiotnikach od nazw słowiańskich, dochodzić do przekształceń głoskowych na granicy podstawy i przyrostka, np. Grudziądz – grudziądzki, Łask – łaski, Radomsko – radomszczański.
3. Ćwiczenia
Utwórz nazwę mieszkańca od nazw miejscowych
1.Nowa Ruda
2.Moskwa
3.Brzesko
4.Finlandia
5.Polesie
6.Głogów
7.Berlin
8.Tajlandia
9.Dania
10.Malbork
11.Łotwa
Utwórz przymiotniki od nazw miejscowych
1.Nakło
2.Nowa Huta
3.Zawichost
4.Lesko
5.Lubin
6.Leszno
7.Zgierz
8.Gostynin
9.Jaworzno
10.Kongo
11.Radomsko
Zobacz odpowiedź
1.Nowa Ruda – noworudzianin, noworudzianka
2.Moskwa – moskwianin, moskwianka
3.Brzesko – brzeszczanin, brzeszczanka
4.Finlandia – Finlandczyk – obywatel Finlandii; Fin – mężczyzna narodowości fińskiej; Finlandka – obywatelka Finlandii; Finka – kobieta narodowości fińskiej
5.Polesie – Poleszuk, Poleszuczka
6.Głogów – głogowianin, głogowianka
7.Berlin – berlińczyk, berlinka
8.Tajlandia – Tajlandczyk, Tajlandka (Tajowie to lud zamieszkujący Tajlandię; Taj i Tajka)
9.Dania – Duńczyk, Dunka
10.Malbork – malborczyk, malborka
11.Łotwa – Łotysz, Łotyszka
Przymiotniki
1.Nakło – nakielski
2.Nowa Huta – nowohucki
3.Zawichost – zawichojski
4.Lesko – leski
5.Lubin – lubiński
6.Leszno – leszczyński
7.Zgierz – zgierski
8.Gostynin- gostyniński
9.Jaworzno – jaworzniański
10.Kongo – kongijski
11.Radomsko – radomszczański
4. Słowem praktyka
W przypadku poszukiwania właściwej formy przymiotnika od nazwy miejscowej czy nazwy mieszkańca danego regionu ( z tym zwykle jest najwięcej problemów) najlepiej zajrzeć do Słownika nazw własnych Jana Grzeni oraz do wydzielonej jako dodatek części zatytułowanej Nazwy geograficzne w Nowym słowniku poprawnej polszczyzny Andrzeja Markowskiego. Oprócz właściwej nazwy możesz tam także sprawdzić, w jaki sposób interesująca cię forma odmienia się przez przypadki.
Jeśli chodzi o formy problematyczne, takie jak np. Tajka czy Tajlandka lub Fin czy Finlandczyk warto także po prostu pomyśleć:), czy Tajka to mieszkanka Tajlandii czy jej obywatelka i czy obywatel Tajlandii koniecznie musi być Tajem, a nie może być Polakiem? Warto się także przedtem zastanowić, co chcesz powiedzieć, by forma nie zmieniła sensu wypowiedzi.
5. Do źródeł
Przy dzisiejszym odcinku skorzystaliśmy z następujących pozycji:
Słownika nazw własnych Jana Grzeni,
Encyklopedii języka polskiego pod red. S. Urbańczyka,
Słownika współczesnego języka polskiego pod red. A. Markowskiego,
Wielkiego słownika ortograficznego pod red. E. Polańskiego, formy książkowej i online
Z poradni językowej PWN-u.
