VI odcinek – Do trzech nie zliczy, czyli jak odmieniać liczebniki

Liczebnik jest jedną z pięciu odmiennych części mowy, wskazującą liczbę obiektów czy ilość substancji oraz kolejność, porządek poszczególnych obiektów w jakimś systemie, zbiorze, ciągu. Na podstawie kryterium znaczeniowego wyodrębniamy liczebniki:
1. główne: jeden, piętnaście, trzysta
2. zbiorowe: czworo, jedenaścioro, siedemdziesięcioro
3. ułamkowe: pół, trzy czwarte, jedna trzecia
4. porządkowe: czwarty, dwunasty, trzydziesty ósmy
5. mnożne: podwójny, poczwórny
6. wielorakie: dwojaki, pięcioraki

Pod względem fleksyjnym liczebniki tworzą grupę dość zróżnicowaną:
• liczebniki ułamkowe odmieniają się przez rodzaje, np. półtora chleba; półtorej szklanki; liczebnik ułamkowy pół nie odmienia się;
• liczebniki główne – przez przypadki i rodzaje (ale nie mają kategorii liczby); liczebniki od trzech do tysiąca (prócz tego ostatniego) odmieniają się według dwu form rodzajowych męskoosobowej (trzej bracia, pięciu biegaczy) i niemęskoosobowej ( trzy siostry, pięć biegaczek); liczebnik jeden w zestawieniach nie odmienia się, np. pięćdziesiąt jeden kobiet, sto dziewięćdziesiąt jeden minut; odmiana liczebników głównych wielowyrazowych wymaga deklinowania wszystkich członów, np. trzystu dziewiętnastu; ze względów praktycznych dopuszcza się odmianę jedynie dwóch ostatnich członów, czyli liczebników oznaczających dziesiątki i jednostki, np. tysiąc trzysta dwudziestu pięciu;
• liczebniki zbiorowe odmienia się tylko przez przypadki;
• liczebniki porządkowe odmieniają się tak jak przymiotniki, a więc przez przypadki, rodzaje i liczby; w liczebnikach typu osiemset dziewięćdziesiąty piąty, rok tysiąc osiemset czterdziesty szósty odmieniają się tylko człony oznaczające dziesiątki i jednostki;
• liczebniki główne tysiąc (jak zając), milion, bilion (jak bulion), miliard (jak bilard), mają odmianę rzeczownikową. Odmieniają się przez przypadki i liczby, ale nie mają form rodzajowych.

Ponadto odmiany wymaga każdy składnik znajdujący się po składniku już deklinowanym.
W praktyce oznacza to, że nieodmienne mogą pozostawać co najwyżej niektóre liczebniki oznaczające setki oraz wyrazy oznaczające pojedyncze tysiące, miliony i miliardy.
Liczebniki zbiorowe są używane z:
– niektórymi rzeczownikami, które mają tylko liczbę mnogą (usta, urodziny, plecy, wrota, drzwi, sanie, kombinerki, nożyczki);
– rzeczownikami rodzaju nijakiego oznaczającymi istoty młode, istoty niedorosłe, zarówno ludzi, jak i zwierząt, np. czworo malców, niemowląt, piskląt, źrebiąt;
– rzeczownikami nazywającymi obiekty występujące w parach (oczy, uszy, ręce);
– rzeczownikami lun zaimkami odnoszącymi się do grup osób różnej płci (kilkoro uczestników).
Połączenia typu trzy czwarte czy pięć ósmych należy odmieniać jak kolejne liczebniki główne oraz porządkowe (nie ma trzech czwartych deseru; wylał pięć ósmych objętości).

1. W sali nie było miejsca dla pięćdziesięciorga czworga dzieci, a już na pewno nie dla dwadzieściorga jeden niemowląt.
2. Próba przewidywała przeprowadzenie wywiadów z trzy tysiące czterysta pięćdziesięcioma jeden albo: trzema tysiącami pięćdziesięcioma jeden osobami w tym z dwustoma pięćdziesięcioma trzema albo z dwieście pięćdziesięcioma trzema zawodowymi żołnierzami.
3. Gdyby się postarała, zaśpiewałaby to trzy i pół razy głośniej i zabrzmiałoby to półtora raza lepiej, a tak rozłożyła tylko swoje dwie ręce.
4. Nie wiedziała, które z trojga drzwi nadają się do gruntownej wymiany, dlatego kupiła dwie pary kombinerek / rzadziej: dwoje kombinerek.
5. Gdybym tylko dostała pół punktu, co ja mówię, osiem i pół procent punktu więcej, na pewno zdałabym ten egzamin.
6. Obojgu faworytom spotkania zabrakło entuzjazmu i siły walki, ale kibice zgromadzeni w naszym domu wypili już półtorej karafki wina.
7. Ceny pójdą w górę o sześć i pół procent, ale sama benzyna podskoczy o dwadzieścia dwa i pół procent.