Ortografia języka polskiego nie należy do najprostszych. Nawet jeśli już pamiętasz, kiedy pisać „u” a nie „ó” i kiedy „ż” a nie „rz”, to kłopoty wciąż sprawia pisownia różnych wyrażeń, np. przyimkowych, a także przymiotników złożonych. Łącznie czy rozdzielnie?- ile razy to pytanie postawiłeś sobie w ostatnim tygodniu?
1. Na rozruszanie, czyli trochę praktyki
Jeśli nie zadałeś sobie tego pytania jeszcze dzisiaj, masz niepowtarzalną okazję. Łącznie czy rozdzielnie?
1. Nade wszystko/nadewszystko, choć nie nad miarę/ nadmiarę i nie nad wyraz/nie nadwyraz/nienadwyraz cenił interes ubijany na prędce/naprędce i zysk za półdarmo/ za pół darmo.
2. Na domiar/ nadomiar/na do miar złego poszedł tam przedwczoraj/ przed wczoraj beze mnie/ bezemnie, choć zgoła/ z goła od nie dawna/od niedawna sam chętnie gdziekolwiek/ gdzie kolwiek wychodzi.
2. Ku przestrodze, czyli teorii słów kilka
Wyrażenia przyimkowe to połączenia przyimków z rzeczownikami lub przysłówkami, liczebnikami i zaimkami. Zasadniczo pisze się je rozdzielnie bez względu na ich znaczenie pierwotne lub przenośne
Zobacz teorię
Wyrażenia przyimkowe
bez bez mała, bez liku, bez ustanku, bez reszty, bez wątpienia;
beze beze mnie;
dla dla dwojga, dla niepoznaki, dla nich;
do do pracy, do dwudziestu, do niego, do cna, do siego roku!
mimo mimo woli, mimo przeszkód, mimo to;
na na bok, na domiar, na co dzień, na czas, na jaw, na kształt, na odwrót, na ogół, na ostatek, na opak, na pamięć, na powrót, na pozór, na przykład, na razie, na leżąco, na skos, na wylot, na wspak, na schwał;
nad nad wyraz, nad miarę;
nade nade mną, nade wszystko;
o o ile;
od od dawna, od niedawna, od niechcenia, od rzeczy, od tego, od razu;
ode ode mnie;
po po części, po kolei, po kryjomu, po omacku, po południu, po prawdzie, po hiszpańsku, po szlachecku, po prostu, po dwadzieścia, po trochu, po troszkę, po drugie, po trzecie, po swojemu, po wszystkim, po co, po cóż, po czym, po staremu;
pod pod dostatkiem, pod spodem, pod warunkiem, pod względem;
pode pode mną, pode mnie; poza poza oczy, poza tym; przed przed południem, przed czasem, przed domem; przede przede mną, przede wszystkim; przez przez lasy, przez Europę;
przeze przeze mnie; przy przy czym, przy tym; spod spod oka, spod łóżka;
spode spode łba, spode mnie;
sprzed sprzed domu, sprzed roku;
sprzede sprzede mnie; u u szewca, u góry, u nas, u mnie;
w w bród, w czas (= w porę, na czas), w oczy, w ogóle, w okamgnieniu, w przeddzień, w przód (= do przodu), w dwójnasób, w poprzek, w prawo, w koło (= w kółko);
we we czwartek, we Włodawie, we wtorek, we wrzątku;
z z rosyjska, z chłopska, z cicha, z grubsza, z lekka, z rzadka, z wolna, z dala, z daleka, z wysoka, z przeciwka, z pomocą, z rana;
za za mąż, za granicą, za półdarmo, za darmo, za dnia, za młodu, za mało, za wiele, za pan brat, za pomocą, za pięć złotych, za co, za to, za nic;
ze ze wszech miar, ze skutkiem, ze spodu, ze mną, ze wszystkim, ze świadomością;
znad znad stawu, znad morza;
Pisownię łączną mają dawne połączenia przyimkowe, które we współczesnej polszczyźnie są zrostami, np. dlaboga, dlaczego, dlatego, dokoła, dookoła, donikąd, dopóki, dopóty, doprawdy, dotąd, dotychczas, nadal, nadaremnie, nadto, nadzwyczaj (= wyjątkowo), naonczas, naówczas, naprawdę, naprędce, naprzeciwko, naprzód, naraz, nareszcie, nasamprzód, natenczas, natomiast, natychmiast, naumyślnie, nawet, nawzajem, nazbyt, nieomal, niespełna, niezadługo (= wkrótce), omal, oto, otóż, podówczas, pojutrze, pokrótce, pomału, pomaleńku, pomalutku, ponadto, poniewczasie, popojutrze, pospołu, pośrodku, potem (= później), powoli, powolutku, przedtem (= dawniej, wcześniej), przedwczoraj, przeto, wbrew, wcale, wkoło, wniwecz, wonczas, wówczas, wpław, wpośród, wprawdzie, wprost, wprzód (= najpierw), wprzódy, wraz, wręcz, wspak, wstecz, wszerz, wtem (= nagle), wtenczas, wzdłuż, wzwyż, zadość, zaiste, zaledwie, zanadto, zapewne, zanim, zaraz, zaprawdę (= istotnie), zarazem, zarówno, zatem, zawczasu, zazwyczaj, zgoła, znienacka, znowu, znów, zrazu, zresztą.
UWAGA! nie opodal albo nieopodal
PISOWNIA WYRAŻEŃ TYPU dziko rosnący, lekko strawny, nowo otwarty Wyrażenia, w których pierwszy człon jest przysłówkiem, a drugi jest imiesłowem odmiennym lub przymiotnikiem określanym przez ten przysłówek, traktuje się jako zestawienia i pisze rozdzielnie, np. cicho pisząca (maszyna), daleko idący (wniosek), dziko rosnący, jednakowo brzmiący, szybko schnący; biało nakrapiany, świeżo malowany, wysoko kwalifikowany, zdalnie kierowany; blisko spokrewniony, ostro zakończony; ostro kuty, ogólnie przyjęty; nowo powstający, nowo mianowany, nowo przyjęty, ciężko strawny (ale także: ciężkostrawny), lekko strawny (ale także: lekkostrawny), łatwo zapalny, trudno czytelny; czysto naukowy, czysto praktyczny, rdzennie polski, ściśle naukowy, średnio zamożny, wiecznie młody, lśniąco biały. UWAGA: Niektóre wyrażenia tego typu scaliły się i traktowane są jako wyrazy pisane łącznie, np. jasnowidzący (= jasnowidz), ale: jasno widzący skutki swego postępowania, płyta długogrająca (= longplay), ale: zbyt długo grający zespół wreszcie skończył występ.
PISOWNIA PRZYMIOTNIKÓW ZŁOŻONYCH TYPU jasnoniebieski, rolniczoprzemysłowy Przymiotniki złożone z członów nierównorzędnych znaczeniowo, tzn. takie, w których główne znaczenie zawarte jest w członie drugim, natomiast człon pierwszy określa bliżej to znaczenie, pisze się łącznie, np. jasnoniebieski (= niebieski o jasnym odcieniu), bladoróżowy (= różowy o bladym odcieniu), perłowoszary (= szary z odcieniem perłowym), ciemnozielony (= zielony o ciemnym odcieniu), rolniczoprzemysłowy (= dotyczący przemysłu rolniczego), słonogorzki (= gorzki z posmakiem słonym), rzymskokatolicki (= katolicki w obrządku rzymskim), zachodniopolski (= dotyczący Polski zachodniej), cerkiewnosłowiański.
3. Ćwiczenia
1. Nade wszystko/nadewszystko, choć nie nad miarę/ nadmiarę i nie nad wyraz/nie nadwyraz/nienadwyraz cenił sobie interes ubijany na prędce/naprędce i kupno zapółdarmo/ za półdarmo/ za pół darmo.
2. Na domiar/ nadomiar/na do miar złego poszedł tam przedwczoraj/ przed wczoraj beze mnie/ bezemnie, choć zgoła/ z goła nie sam, bo od nie dawna/od niedawna sam chętnie gdziekolwiek/ gdzie kolwiek wychodzi.
3. Nowo przyjęty/nowoprzyjęty do świeżo otwartego/ świeżootwartego sklepu rolniczo przemysłowego/ rolniczoprzemysłowego pracownik okazał się poniewczasie/ po nie w czasie/ po niewczasie/ gadułą i leniuchem, a nie wysoko wykwalifikowanym/ wysokowykwalifikowanym specjalistą.
4. Na co dzień/naco dzień/ na codzień lubiła jasnoniebieskie/ jasno niebieskie/jasno-niebieskie sukienki i spinki o perłowoszarym/perłowo szarym/ perłowo-szarym połysku, od święta naumyślnie/ na umyślnie zakładała bojówki i rozpuszczała włosy.
5. Zrób to na po pojutrze/ na popojutrze. Czuję, że niezadługo/ nie za długo/ nie zadługo najdzie nas niespodziewana kontrola.
6. Nie dalej jak przedwczoraj/ przed wczoraj widział pośrodku łąki dwa bociany.
7. Myślał powoli/po woli, chodził po mału/ pomału, a jednak niezły z niego z cicha pękł/ ścicha pękł/ ścichapęk – tak po krótce/ pokrótce można opisać jej męża.
8. Naprzeciwko/ na przeciwko kościoła rzymskokatolickiego/ rzymsko-katolickiego/ rzymsko katolickiego stał świeżo pomalowany płot, który prowadził donikąd/ do nikąd.
Zobacz odpowiedź
4. Słowem praktyka
Oczywiście najlepszą i niezawodną metodą na niepopełnianie błędów typu: razem czy osobno? jest regularne korzystanie ze słownika ortograficznego. I choć nie zawsze jest na to czas, trzeba to robić; informacje prasowe wymagają pewnej uwagi i rzetelności ortograficznej, bo nie wysyłasz ich do jednej czy dwóch osób, a cudzy błąd przykuwa uwagę dużo bardziej niż własny. Wszystkich połączeń nie da się oczywiście spamiętać, dlatego warto zapoznać się z ogólnymi zasadami pisowni wyrażeń typu dziko rosnący czy bladoniebieski. Rozwiązaniem może być tez wypisanie sobie wyrazów, które sprawiają kłopot i powieszenie ich listy nad biurkiem.
5. Do źródeł
Przy dzisiejszym odcinku skorzystaliśmy z:
Encyklopedii języka polskiego pod red. S. Urbańczyka
Słownika współczesnego języka polskiego pod red. A. Markowskiego
Wielkiego słownika ortograficznego pod red. E. Polańskiego
Warto wiedzieć! PWN wydało w 2003 roku Słownik pisowni łącznej i rozdzielnej. Razem czy osobno? E. Polańskiego i A. Skudrzyk. Tam można znaleźć łatwo sformułowane reguły tej pisowni. Wiele haseł z tego słownika wprowadzono potem do nowszych wydań Wielkiego słownika ortograficznego PWN. W końcowej fazie druku znajduje się też podobnie szczegółowy słownik pisowni wielką i małą literą autorstwa A. Skudrzyk i K. Urban.
