Ortografii uczymy się już w szkole podstawowej, obecnie pisownię sprawdzają nam jeszcze dodatkowo specjalne funkcje komputerowe. Pewnie dlatego to właśnie błędy ortograficzne są zwykle najbardziej kompromitujące.
1. Na rozruszanie, czyli trochę praktyki
Zastanów się nad pisownią podkreślonych wyrazów w zdaniach, nie sugeruj się podanym zapisem
1.Był nie podobny do dyrektora, choć nie ważniejszy od prezesa, więc nie sposób było mu się przeciwstawić
2. Nie podobna mówić o tym bez ogródek. Że też nie wstyd Ci tak opowiadać o wszystkim, nawet nie znajomym.
2. Ku przestrodze, czyli teorii słów kilka
Od kilku podstawowych reguł, które opanowaliśmy jeszcze w szkole, są wyjątki, a Rada Języka Polskiego mogła, zmieniając niektóre zasady pisowni, zmienić Twoje przyzwyczajenia ortograficzne. Dlatego warto się z nimi zapoznać.
Zobacz teorię
PISOWNIA ŁĄCZNA PARTYKUŁY “nie”
Z rzeczownikami: niebezpieczeństwo, niechrześcijanin, niecierpliwość, niedopuszczenie, niedyskrecja, niefizyk, niekapitalista, nienaturalność, niepokój, nieszczęście, niezdyscyplinowanie, nieziemskość, niezorganizowanie, nieżyciowość,
ale: nie-Polak, nie-Aleksandrostwo, nie-Europejczycy, nie-Nigeryjka
ale: nie chrześcijanin, ale muzułmanin
Z przymiotnikami: nieagresywny, niebiedny, niedrogi, niehałaśliwy, niekrakowski, niemiłosierny, nieodmienny, nieprzytulny, niesłony, nietykalny,
ale: nie-Szekspirowski (dramat)
ale: nie krakowski, ale warszawski
ale: nie gorszy
Z imiesłowami przymiotnikowymi (czynnymi i biernymi), niezależnie od tego, czy użyte są w znaczeniu przymiotnikowym
(zob. przykłady oznaczone literą a), czy czasownikowym (zob. przykłady oznaczone literą b), np.
(a) nieoceniony pracownik (= bezcenny, zasługujący na najwyższą ocenę), ale także (b) obraz nieoceniony jeszcze przez jury konkursu (= taki, którego nie oceniono);
(a) nieopisane trudności (= nie dające się opisać), ale także (b) kraje nieopisane w podręczniku (= takie, których nie opisano);
(a) Matka Boska Nieustającej Pomocy, ale także (b) W Tatrach padał śnieg nieustający od tygodnia;
(a) Przyśnił mi się mój nieżyjący ojciec, ale także (b) Człowiek nieżyjący obecnie w Japonii nie zna grozy trzęsień ziemi.
Gdy imiesłów użyty jest w znaczeniu czasownikowym, dopuszczalne jest jednak stosowanie pisowni rozdzielnej.
WYJĄTKI: Zawsze stosuje się pisownię rozdzielną w wyraźnych przeciwstawieniach, np. nie leżący, ale siedzący, oraz w konstrukcjach, których ośrodkiem jest spójnik ani lub ni (np. nie piszący ani nie czytający), czasem powtórzony (np. ani nie piszący, ani nie czytający).
UWAGA: Podane zasady dotyczące pisowni zaprzeczonych imiesłowów przymiotnikowych są nowością w polskiej ortografii. Oparte są na uchwale Rady Języka Polskiego przy Prezydium PAN z dnia 9 grudnia 1997 r. Dotychczasowe przepisy kazały pisać rozdzielnie imiesłowy użyte czasownikowo, a łącznie imiesłowy użyte przymiotnikowo. Nowa zasada
dopuszcza jako oboczną (głównie z powodu przyzwyczajeń świadomych językowo użytkowników, którzy są w stanie ową funkcję czasownikową odróżnić!) rozdzielną pisownię imiesłowów w użyciu czasownikowym.
Z przysłówkami utworzonymi od przymiotników: niedrogo, niejasno, niemile, nietrudno; są to przysłówki utworzone od przymiotników niedrogi, niejasny, niemiły, nietrudny. Bez względu na to, jaką rolę pełnią te przysłówki w zdaniu, piszemy je łącznie: Niemile mnie zaskoczył (niemile — okolicznik). Tu jest niedrogo (niedrogo — orzecznik), ale: nie drożej.
PISOWNIA ROZDZIELNA PARTYKUŁY “nie”
Przed czasownikami: nie chcieć, nie odbyć, nie zrywać, nie jestem, nie jedzie, nie telefonowałem, nie zawiadomiła, nie świeciło, nie świeciłabym, nie zaskoczyłby, nie przeszkadzaj, nie roznoś, niech nie krzyczy, Janka nie ma w domu, Janek nie ma tej książki, nie wypadało się śmiać.
Ta reguła odnosi się również do czasowników, które bez przeczenia nie mają inne znaczenie:
nie dojadać (= głodować, oszczędzać na jedzeniu), dojadać (= kończyć jedzenie),
nie dopisywać (np. o apetycie); dopisywać (od: pisać),
nie dostawać (= nie otrzymywać, brakować); dostawać (= otrzymywać),
nie dosypiać (= spać krócej, niż się powinno);dosypiać (= śpiąc dotrwać do pewnego czasu).
Reguła odnosi się również do czasownika nie omieszkać:
Nie omieszkaj (= nie zaniedbaj) iść do lekarza, a także do używanego w środowisku prawniczym nie omieszkać stawiennictwa (= nie stawić się gdzieś).
WYJĄTKI: Czasowniki utworzone od rzeczowników z przedrostkowym nie, np. niepokoić (od: niepokój), niewolić (od: niewola), a także czasowniki niedomagać, niedowidzieć, nienawidzić.
Nie są to bowiem czasowniki zaprzeczone.
Pisownia niedosłyszeć lub nie dosłyszeć zależy od znaczenia:
Mój ojciec od kilku lat niedosłyszy (= słabo słyszy),
Stenotypistka nie dosłyszała (= nie usłyszała) ostatniego słowa.
UWAGA: Rozdzielna pisownia wyrazu nie dostawać (= brakować) została wprowadzona przez Komisję Kultury Języka PAN. Przed wyrazami brak, można, potrzeba, trzeba, wiadomo, warto, wolno, które mają znaczenie czasownikowe, np. nie brak, nie można, nie potrzeba, nie trzeba, nie wiadomo, nie warto, nie wolno,
ale: Niepodobna tego odczytać.
Wyraz niepodobna (= jest trudno, nie można) wyjątkowo pisze się łącznie.
Przed wyrazami takimi, jak wstyd, grzech, żal, strach, szkoda, sposób użytymi w funkcji orzecznika:
Nie grzech tak dokuczać?
Nie wstyd ci tak bałaganić?
Nie żal mu opuszczonych dzieci.
Nie strach ci opuścić Polskę?
Nie szkoda ci tego wyjazdu?
Nie sposób ich do tego namówić.
Przed imiesłowami przysłówkowymi zakończonymi na –łszy, –wszy i –ąc oraz formami nieosobowymi zakończonymi na –no, –to:
nie zdając sobie sprawy; nie będąc na przyjęciu; nie załatwiwszy sprawy do końca; nie zjadłszy obiadu; nie znaleziono niczego; nie wykryto bandy złodziei.
Przed liczebnikami: nie trzy; nie dwanaście; nie pierwszy; nie dwunasty; nie dwoje dzieci, ale troje; nie jeden milion pochłonął mu hazard, ale wyjątkowo: niejeden (= wielu, ten i ów), niejedno, niewiele, niewielu.
Przed zaimkami: nie my to zrobiliśmy; nie każdy to potrafi; nie swój majątek przegrał; nie nasze auto; nie ten autobus; nie to zagadnienie, ale: nieco, niecoś, niejaki, niektórzy, poniektórzy, nieswój (= niezdrów).
Przed wyrażeniami przyimkowymi: nie dla nas; nie z nim; nie przez każdego; nie o Marysi; nie w szkole; nie za długo; nie na czasie, ale: niezadługo (= wkrótce) dotrze do nas. Przed partykułami: nie byle, nie lada: Jedziecie nie byle gdzie. Nie lada opinię sobie wyrobił. Nie byle kto nas odwiedził. To była nie lada propozycja. Przed przysłówkami niepochodzącymi od przymiotników: nie bardzo; nie dosyć; nie całkiem; nie dziś; nie tylko; nie teraz; nie wszędzie; nie tu; nie tutaj; nie tam; nie wczoraj; nie zaraz; nie wnet, ale wyjątkowo: niezbyt, nieraz (= często, ale: nie raz, ale wiele razy), niebawem.
Przed przymiotnikami i przysłówkami w stopniu wyższym i najwyższym: nie lepszy, nie najlepszy; nie łatwiejszy, nie najłatwiejszy; nie gorszy, nie najgorszy; nie lepiej, nie najlepiej; nie łatwiej, nie najłatwiej; nie gorzej, nie najgorzej.
Przed przysłówkami wtedy, gdy partykuła nie jest nie tylko zaprzeczeniem, ale i przeciwstawieniem: nie dobrze, ale wspaniale; nie źle, lecz dobrze; nie mądrze, tylko głupio.
Przed rzeczownikami wtedy, kiedy partykuła nie jest nie tylko zaprzeczeniem, ale i przeciwstawieniem: to nie matka, ale teściowa; nie przyjaciel, ale twój wróg; nie las, tylko puszcza.
Przed rzeczownikami użytymi w funkcji orzecznika (z pominięciem łącznika „jest”):
Nie sztuka gniewać się. Nie koniec jeszcze tych nowin. Nie grzech tak dokuczać? Nie wstyd ci tak bałaganić? Nie strach ci opuścić Polskę? Nie szkoda ci tego wyjazdu? Nie sposób ich do tego namówić.
Przed przymiotnikami i imiesłowami przymiotnikowymi wtedy, kiedy
a) partykuła nie jest nie tylko zaprzeczeniem, ale i przeciwstawieniem: nie czarne, ale białe; nie dobry wybieg, lecz wprost idealny; nie rozpiłowany, tylko rozcięty.
b) partykuła nie, występująca między identycznymi formami, tworzy wyrażenia uogólniające lub wskazujące na niepewność co do opisywanego obiektu: Samochód stary nie stary, najważniejsze, że jeszcze na chodzie. Skąd pochodzi ten znajomy nie znajomy jegomość?
c) partykuła nie konfrontuje dwa stany rzeczy, bądź też dwie cechy, aby wyeksponować jeden (jedną) z nich: Sytuacja jest zła, ale nie beznadziejna. Była wysoka, lecz nie szczupła. Jest oszczędny, ale nie skąpy.
d) partykuła nie występuje po przysłówkach bynajmniej i wcale dla podkreślenia prawdziwości sądu – wbrew przypuszczeniom, że mogłoby być inaczej: Urzędniczka, bynajmniej nie opryskliwa, szybko mnie obsłużyła. Wcale nie głupi ten chłopak.
e) są one poprzedzone wyrażeniem gdyby nie: Gdyby nie szybka reakcja ratownika, dziecko by utonęło. Te same reguły odnoszą się także do pisowni partykuły nie z przysłówkami odprzymiotnikowymi.
3. Ćwiczenia
Zastanów się nad pisownią podkreślonych wyrazów. Nie sugeruj się pisownią.
1. Był nie podobny do dyrektora, choć nie ważniejszy od prezesa, więc nie sposób było mu się przeciwstawić.
2. Nie podobna mówić o tym bez ogródek. Że też nie wstyd Ci tak opowiadać o wszystkim, nawet nie znajomym.
3. Nie kłamiąc, zwodził ją jednak nie długo.
4. Nie jeden z nich nie domagał, nie jeden, nie dwa razy dziennie prosił o pomoc pielęgniarki i Matkę Boską Nie ustającej Pomocy.
5. Nie fizyk z niego, nie chemik, nie najchętniej odpowiedzi udziela, a nie lada opinię sobie wyrobił w naukowych kołach uniwersytetu.
6. Nie trudno było się domyślić, że ten nie szekspirowski teatr i nie powalające dekoracje długo nie pozwolą mu zapomnieć o przedstawieniu.
7. Nie dosłyszał, nie dowidział i nie nawidził sąsiadów, a choć nie raz przyjmował gości, to zwykle się z nimi obchodził nie grzecznie i utrzymywał, że nie dosłyszy tylko ostatnich słów ich wypowiedzi.
Zobacz odpowiedź
2. Niepodobna mówić o tym bez ogródek. Że też nie wstyd Ci tak opowiadać o wszystkim, nawet nieznajomym.
3. Nie kłamiąc, zwodził ją jednak niedługo.
4. Niejeden z nich niedomagał, nie jeden, nie dwa razy dziennie prosił o pomoc pielęgniarki i Matkę Boską Nieustającej Pomocy.
5. Niefizyk z niego, niechemik, nie najchętniej odpowiedzi udziela, a nie lada opinię sobie wyrobił w naukowych kołach uniwersytetu.
6. Nietrudno było się domyślić, że ten nie-Szekspirowski teatr i niepowalające dekoracje długo nie pozwolą mu zapomnieć o przedstawieniu.
7. Niedosłyszał, niedowidział i nienawidził sąsiadów, a choć nieraz przyjmował gości, to zwykle się z nimi obchodził niegrzecznie i utrzymywał, że nie dosłyszy tylko ostatnich słów ich wypowiedzi.
4. Słowem praktyka
Najwięcej błędów w pisowni „nie” z różnymi częściami mowy pojawia się, gdy przychodzi do zapisania zaprzeczonych imiesłowów. Przyczyną jest najpewniej to, że od 1997 dopuszczalna (a nawet wskazana!) jest pisownia łączna imiesłowów przymiotnikowych czynnych i biernych, bez względu na to, czy użyte są w znaczeniu przymiotnikowym, czy czasownikowym. I w takie ułatwienie ortograficzne czasem trudno użytkownikom języka uwierzyć:), więc gubią się, mieszają zasady stare z nowymi (a nierzadko także imiesłowy przymiotnikowe i przysłówkowe) i często piszą zgodnie z regułami, które już nie obowiązują.
Całe szczęście, najnowsze zasady dopuszczają jeszcze dowolność pewnym zakresie pisownię wariantywną, jeśli imiesłów przymiotnikowy użyty jest w znaczeniu czasownikowym można pisać go rozłącznie.
Inny powtarzający się regularnie błąd to łączna pisownia „nie” z przymiotnikami w stopniu najwyższym.. Skoro przymiotniki w stopniu równym pisze się z „nie” łącznie, to wydawać by się mogło, że stopniowanie nie ma tu nic do rzeczy. Otóż ma. I dlatego warto o tym pamiętać, formułując notki prasowe.
Równie często pojawia się błędna rozdzielna pisownia nie z rzeczownikami, zwłaszcza odczasownikowymi. Zapamiętajmy więc, że wyrazy typu: niewykonanie, nieprzestrzeganie, niemówienie, nieudzielenie, nieuczestniczenie itp. piszemy łącznie.
5. Do źródeł
Przy dzisiejszym odcinku skorzystaliśmy z:
Encyklopedii języka polskiego pod red. S. Urbańczyka,
Słownika współczesnego języka polskiego pod red. A. Markowskiego,
Wielkiego słownika ortograficznego pod red. E. Polańskiego.
