Wielu użytkowników języka nie wie, jaka jest różnica między łącznikiem a myślnikiem. Z tego wynikają częste błędy w pisowni tych wyrazów i złożeń, przy których łącznik jest niezbędny.
1. Na rozruszanie, czyli trochę praktyki
Zastanów się, czy i jeśli tak – to gdzie?, postawić łącznik w podkreślonych wyrazach
1. Ten eks Amerykanin i pseudo Polak mieszkał w dzielnicy Warszawa Śródmieście.
2. Mortkowicz Olczakowa zawsze zachwalała Osiedle Wilga.
2. Ku przestrodze, czyli teorii słów kilka
Zapisując wyrazy złożone, trzeba koniecznie zadać sobie pytanie, czy oba człony takich wyrazów są znaczeniowo równorzędne? Czy któryś z nich jest członem określanym, czyli ważniejszym? Łącznik łączy bowiem tylko człony równorzędne.
Zobacz teorię
PISOWNIA WYRAZÓW TYPU pseudo-Polak, eks-Amerykanin Wymienione w tytule przedrostki pisze się zawsze łącznie z rzeczownikami i przymiotnikami, które nie są nazwami własnymi. W wypadku połączenia tych przedrostków z nazwami własnymi: nazwiskami, nazwami członków narodów, nazwami państw itp., czyli wyrazami pisanymi wielką literą, po tych przedrostkach stosuje się łącznik, np.
anty-Platon, arcy-Europejczyk, eks-Amerykanin (= były Amerykanin), post-Jugosławia, pseudo-Polak, super-Polak, ultra-Murzyn.
PISOWNIA NAZW MIEJSCOWOŚCI TYPU Bielsko-Biała, Świeradów-Zdrój, Warszawa-Śródmieście
Jeśli nazwa miejscowa składa się z dwu lub więcej członów rzeczownikowych, które wspólnie identyfikują jednostkę administracyjną lub/i geograficzną, a więc miejscowość lub jej część, stosuje się łącznik, np.
Jaworzno-Szczakowa, Kalwaria-Lanckorona, Konstancin-Jeziorna, Lądek-Zdrój, Busko-Zdrój, Kraków-Płaszów, Wrocław-Nowy Dwór, Katowice-Bogucice.
UWAGA 1: To zalecenie jest zgodne z „Wykazem urzędowym nazw miejscowości w Polsce”, a funkcja łącznika przyczynia się do względnie jednolitego traktowania nazw o różnej genezie.
UWAGA 2: Nie piszemy z łącznikiem nazw miejscowych, w których pierwszym członem są wyrazy: Kolonia, Osada, Osiedle, np. Kolonia Ostrów, Osada Konin, Osiedle Wilga.
PISOWNIA NAZWISK ZŁOŻONYCH TYPU
Mortkowicz-Olczakowa, Dołęga-Mostowicz
W nazwiskach tego typu oba człony są względem siebie równorzędne. Stosuje się w nich łącznik. Odnosi się to także do wypadków, kiedy jeden z członów nazwiska jest pseudonimem, np.
Boy-Żeleński, Czerny-Stefańska, Drucki-Lubecki, Grot-Rowecki, Hesse-Bukowska, Nowak-Jeziorański, Pobóg-Malinowski, Rydz-Śmigły, Rymwid-Mickiewiczowa.
PISOWNIA PRZYMIOTNIKÓW ZŁOŻONYCH TYPU biało-czerwony
Przymiotniki złożone z dwóch członów równorzędnych znaczeniowo piszemy zawsze z łącznikiem. Wyznacznikiem formalnym może tu być spójnik i, który podstawiamy zamiast łącznika. Np. flaga biało-czerwona (biała i czerwona), Akademia Górniczo-Hutnicza (górnicza i hutnicza), kraj przemysłowo-rolniczy (przemysłowy i rolniczy). Tak samo z łącznikiem piszemy przymiotniki złożone z więcej niż dwóch członów równorzędnych, np. biało-czerwono-niebieski, słownik polsko-francusko-hiszpańsko-włoski.
PISOWNIA Z ŁĄCZNIKIEM DWUCZŁONOWYCH RZECZOWNIKÓW TYPU laska-parasol, kupno-sprzedaż
Z łącznikiem pisze się zestawienia rzeczownikowe o członach równorzędnych, które oznaczają równoważne cechy lub funkcje osoby lub przedmiotu, np. fryzjerka-kosmetyczka to osoba wykonująca równocześnie dwa zawody wyznaczone członami zestawienia, laska-parasol to przyrząd pełniący równorzędnie funkcje laski i parasola. Ale! inżynier elektryk (ponieważ to inżynier, który jest elektrykiem), lekarz internista (ponieważ to lekarz, który jest internistą)
W parach wyrazów występujących zawsze razem, np. czary-mary, rach-ciach, koszałki-opałki, kogel-mogel, hokus-pokus, łapu-capu, szuru–buru, pif-paf! stuku-puku, gadu-gadu, raz-dwa (=szybko), esy-floresy. W wyrażeniach, w których występuje dwukrotnie przymiotnik złożony, różniący się tylko pierwszym członem, np.
mało- i średniorolny, jedno- i dwutygodniowe wczasy, krótko- i długoterminowy kredyt.
W wyrazach złożonych z liczbą w pierwszej części, np. 3-majowy, 10-złotowy, XX-lecie, 20-lecie, 80-letni.
W przeciwstawieniach logicznych, w których człon drugi jest pisany wielką literą, np. nie-Polak, nie-Turek, nie-Molierowska (komedia), nie-Szekspirowski (dramat)
Dla zaznaczenia granicy między podstawą słowotwórczą i przyrostkiem w wyrazach utworzonych od skrótowców, np. PTTK-owski, PSL-owiec (ale: petetekowski, peeselowiec).
Możemy stosować łącznik przed końcówkami -(e)m, -(e)ś, -(e)śmy, -(e)ście po formach innych niż czasownikowe, np. komu-ś to zdradziła? parasola-m nie zabrał, tam-eście jeszcze nie byli.
W wyrazach złożonych z liczebnika pół i rzeczownika, który jest nazwą własną: pół-Polka, pół-Meksykanin, ale: pół Polka, pół Francuzka, np. Moja sąsiadka jest pół Polką, pół Francuzką (= w połowie Polką, w połowie Francuzką).
Jeżeli wyraz zawierający łącznik jest dzielony w miejscu łącznika podczas przenoszenia do następnego wiersza, to dla większej jednoznaczności wskazane jest przenieść ten łącznik do następnego wiersza, stawiając znak przeniesienia na końcu poprzedniego wiersza, np. koszałki-
-opałki.
3. Ćwiczenia
Sprawdź się i zapisz poprawnie podkreślone wyrazy.
Jeśli wnikliwie zapoznałeś się z teorią, poniższe zdania nie powinny sprawić większego problemu.
1. Ten eks Amerykanin i pseudo Polak mieszkał w dzielnicy Warszawa-Śródmieście.
2. Mortkowicz Olczakowa zawsze zachwalała Osiedle Wilga.
3.Ten inżynier elektryk znał na pamięć mały słownik polsko francusko hiszpańsko włoski.
4. W dawnych punktach opatrzonych szyldem kupno sprzedaż można było kupić przedmioty takie jak choćby laska-parasol.
5. Nie rób niczego na łapu capu. Bo z takiej roboty na raz dwa nic nie będzie.
6. Jedno i dwutygodniowe wczasy, do wyboru, przysługiwały raz na pół roku naszemu lekarzowi interniście.
7. Moja sąsiadka jest pół Polką, pół Francuzką.
Zobacz odpowiedź
Zobacz odpowiedź
1. Ten eks-Amerykanin i pseudo-Polak mieszkał w dzielnicy Warszawa-Śródmieście.
2. Mortkowicz-Olczakowa zawsze zachwalała Osiedle Wilga
3.Ten inżynier elektryk znał na pamięć słownik polsko-francusko-hiszpańsko-włoski.
4. W dawnych punktach opatrzonych szyldem kupno-sprzedaż można było kupić przedmioty takie jak choćby laska-parasol.
5. Nie rób niczego na łapu-capu. Bo z takiej roboty na raz-dwa nic nie będzie.
6. Jedno- i dwutygodniowe wczasy, do wyboru, przysługiwały raz na pół roku naszemu lekarzowi interniście.
7. Moja sąsiadka jest pół Polką, pół Francuzką.
4. Słowem praktyka
Używając łącznika warto pamiętać o kilku zasadach:
– po pierwsze – zawsze używać łącznika przy zestawieniach równorzędnych typu biało-czerwony, francusko-polski czy laska-parasol;
– po drugie – zawsze używać łącznika przy nazwiskach dwuczłonowych, nawet gdy jeden z członów jest pseudonimem.
– w końcu, po trzecie – złożenia z przymiotnikami zaczynającymi się od anty, arcy, eks, post, pseudo, super, ultra w połączeniu z nazwami własnymi także rozdzielamy łącznikiem, choć w połączeniu z wyrazami pospolitymi piszemy je łącznie.
Z interpunkcyjnego punktu widzenia warto zaznaczyć, że łącznik jest krótszy niż myślnik, nie może pełnić jego funkcji i ani przed nim, ani za nim nie stawia się spacji.
5. Do źródeł
Przy dzisiejszym odcinku skorzystaliśmy z:
Encyklopedii języka polskiego pod red. S. Urbańczyka,
Słownika współczesnego języka polskiego pod red. A. Markowskiego,
Wielkiego słownika pod red. E. Polańskiego.
