Zapis „nie” z czasownikami, a zwłaszcza z innymi – odczasownikowymi – częściami mowy, takimi jak imiesłowy bywa bardzo kłopotliwy dla użytkowników języka polskiego. Są reguły, których kiedyś nauczyliśmy się w szkole, ale które zostały zmodyfikowane, a niektórzy nadal ich przestrzegają.
1. Na rozruszanie, czyli trochę praktyki
Gdzie razem, a gdzie osobno?
1. Nie dojadał, ale tłumaczył to tym, że apetyt mu nie dopisywał.
2. Nie dopisywała niczego do przepisów, które dostała od babci.
2. Ku przestrodze, czyli teorii słów kilka
To kiedy w końcu razem?
Zobacz teorię
Partykułę nie jako wykładnik zaprzeczenia piszemy rozdzielnie
PRZED CZASOWNIKAMI
nie chcieć, nie odbyć, nie zrywać, nie jestem, nie jedzie, nie telefonowałem, nie zawiadomiła, nie świeciło, nie świeciłabym, nie zaskoczyłby, nie przeszkadzaj, nie roznoś, niech nie krzyczy, Janka nie ma w domu, Janek nie ma tej książki, nie wypadało się śmiać.
Ta reguła odnosi się również do czasowników, które bez przeczenia nie mają inne znaczenie:
nie dojadać (= głodować, oszczędzać na jedzeniu); dojadać (= kończyć jedzenie)
nie dopisywać (np. o apetycie); dopisywać (od: pisać)
nie dostawać (= nie otrzymywać, brakować); dostawać (= otrzymywać)
nie dosypiać (= spać krócej, niż się powinno); dosypiać (= śpiąc, dotrwać do pewnego czasu).
Reguła odnosi się również do czasownika nie omieszkać:
Nie omieszkaj (= nie zaniedbaj) iść do lekarza, a także do używanego w środowisku prawniczym nie omieszkać stawiennictwa (= nie stawić się gdzieś).
WYJĄTKI: Czasowniki utworzone od rzeczowników z przedrostkowym nie, np. niepokoić (od: niepokój), niewolić (od: niewola), a także czasowniki niedomagać, niedowidzieć, nienawidzić.
Pisownia niedosłyszeć lub nie dosłyszeć zależy od znaczenia:
Mój ojciec od kilku lat niedosłyszy (= słabo słyszy),
Stenotypistka nie dosłyszała (= nie usłyszała) ostatniego słowa.
UWAGA: Rozdzielna pisownia wyrazu nie dostawać (= brakować) została wprowadzona przez Komisję Kultury Języka PAN. (Wbrew niektórym wydanym w ostatnich latach słownikom ortograficznym opowiedziano się za rozdzielną pisownią nie dostawać – bez względu na znaczenie.)PRZED IMIESŁOWAMI PRZYSŁÓWKOWYMI
Przed imiesłowami przysłówkowymi zakończonymi na –łszy, –wszy i –ąc oraz formami nieosobowymi zakończonymi na –no, –to:
nie zdając sobie sprawy; nie będąc na przyjęciu; nie załatwiwszy sprawy do końca; nie zjadłszy obiadu; nie znaleziono niczego; nie wykryto bandy złodziei.
Partykułę nie jako wykładnik zaprzeczenia piszemy łącznie z:
Z IMIESŁOWAMI PRZYMIOTNIKOWYMI (czynnymi i biernymi), niezależnie od tego, czy użyte są w znaczeniu przymiotnikowym (zob. przykłady oznaczone literą a), czy czasownikowym (zob. przykłady oznaczone literą b), np.
(a) nieoceniony pracownik (= bezcenny, zasługujący na najwyższą ocenę), ale także:
(b) obraz nieoceniony jeszcze przez jury konkursu (= taki, którego nie oceniono);
(a) nieopisane trudności (= niedające się opisać), ale także:
(b) kraje nieopisane w podręczniku (= takie, których nie opisano);
(a) Matka Boska Nieustającej Pomocy, ale także:
(b) W Tatrach padał śnieg nieustający od tygodnia;
(a) Przyśnił mi się mój nieżyjący ojciec, ale także:
(b) Człowiek nieżyjący obecnie w Japonii nie zna grozy trzęsień ziemi.
Gdy imiesłów użyty jest w znaczeniu czasownikowym, dopuszczalne jest jednak stosowanie pisowni rozdzielnej.
WYJĄTKI: Zawsze stosuje się pisownię rozdzielną:
a) w wyraźnych przeciwstawieniach, np.
nie leżący, ale siedzący; nie leżący, lecz siedzący; nie leżący, tylko siedzący; siedzący, a nie leżący;
b) w konstrukcjach, których ośrodkiem jest spójnik ani lub ni (np. nie piszący ani nie czytający), czasem powtórzony (np. ani nie piszący, ani nie czytający).
UWAGA: Podane zasady dotyczące pisowni zaprzeczonych imiesłowów przymiotnikowych są nowością w polskiej ortografii. Oparte są na uchwale Rady Języka Polskiego przy Prezydium PAN z dnia 9 grudnia 1997 r. Dotychczasowe przepisy kazały pisać rozdzielnie imiesłowy użyte czasownikowo, a łącznie imiesłowy użyte przymiotnikowo.
Choć nowa zasada dopuszcza jako oboczną rozdzielną pisownię imiesłowów w użyciu czasownikowym.
3. Ćwiczenia
Zastanów się nad pisownią poszczególnych zaprzeczeń i następujących po nich części mowy.
1. Nie dojadał, ale tłumaczył to tym, że apetyt mu nie dopisywał.
2. Nie dopisywała niczego do przepisów, które dostała od babci.
3. W Tatrach padał śnieg nieustający od tygodnia.
4. Kraje nie opisane w podręczniku były najciekawsze.
5. Człowiek nie żyjący obecnie w Japonii nie zna grozy trzęsień ziemi.
6. Przyśnił mu się jego nie żyjący ojciec.
7. Był ani nie piszący, ani nie czytający.
8. Wyszedł nie załatwiwszy sprawy do końca.
Zobacz odpowiedź
Zobacz odpowiedź
1. Nie dojadał, ale tłumaczył to tym, że apetyt mu nie dopisywał.
2. Nie dopisywała niczego do przepisów, które dostała od babci.
3. W Tatrach padał śnieg nieustający od tygodnia.
4. Kraje nieopisane w podręczniku były najciekawsze.
5. Człowiek nieżyjący obecnie w Japonii nie zna grozy trzęsień ziemi.
6. Przyśnił mu się jego nieżyjący ojciec.
7. Był ani nie piszący, ani nie czytający.
8. Wyszedł nie załatwiwszy sprawy do końca.
4.Słowem praktyka
Oczywiście najlepszym źródłem jest zawsze Słownik ortograficzny języka polskiego, w wersji papierowej (pod red. prof. Edwarda Polańskiego) czy elektronicznej http://so.pwn.pl/. I lepiej nie ufać programom komputerowym, który ma weryfikować błędy, bo zwykle nie odnotowują one zmian dokonanych przez Radę Języka Polskiego przy Prezydium PAN w 1997. Czasami warto też zwracać uwagę na kontekst, w jakim zapisana jest partykuła „nie” – komputer nie będzie go uwzględniał.
5. Do źródeł
Przy dzisiejszym odcinku skorzystaliśmy z:
Encyklopedii języka polskiego pod red. S. Urbańczyka,
Słownika współczesnego języka polskiego pod red. A. Markowskiego,
Wielkiego słownika so.pwn.pl/ pod red. E. Polańskiego.
