XXVIII odcinek – Na pół babka wróżyła

Pisownia połączeń z liczebnikiem pół jest dwojaka: rozdzielna lub łączna.
Pisownia połączeń liczebnika pół z rzeczownikiem jest rozdzielna, gdy pół jest zwykłym liczebnikiem ułamkowym, czyli oznacza jedną z równych części, a towarzyszący rzeczownik występuje w dopełniaczu, np.
pół biurka, pół butelki, pół dnia, pół domu, pół drogi, pół godziny, pół kilograma, pół kopy, pół lasu, pół metra, pół minuty, pół miesiąca, pół podwórka, pół pola, pół roku, pół tuzina, pół życia;
pół biedy, pół słowa, pół sukcesu, pół wieku.

Gdy liczebnik pół jest elementem wyrazu złożonego, jego pisownia jest łączna.
Złożenia pół + rzeczownik
Cechą charakterystyczną złożeń liczebnika pół z rzeczownikiem jest to, że złożenie takie zachowuje się podobnie jak inne rzeczowniki, tzn. odmienia się przez przypadki (np. półkula, półkuli, półkulę itd.); może być określane przez przydawki (np. nowy półkożuszek) itp. Rzeczowniki: półarkusik, półarkusz, półakord, półarystokrata, półautomat, półautomatyka, półakt, półbarkas, półbeczka, półbateria, półbrzask, półbut, półchłodnia, półcywil, półdiablę, półdniówka, półdystans, półetap, półetat, półetatowiec, półfabrykat, półgłówek, półgodzina, półgolf, półjedwab, półkolonia, półkolumna, półkożuszek, półkrew, półksiężyc, półkula, półlitrówka, półmetek, półmisa, półmrok, północ, półnuta, półobrót, półpiętro, półprzewodnik, półprzysiad, półpunkt, półsierota, półsurowiec, półświatek, półtakt, półton, półtuzin, półwiek*, półżołnierz;
* UWAGA: Wyraz półwiek jest zrostem, nieco już przestarzałym, ale nadal spotykanym w wyrażeniu przed półwiekiem, choć można też pisać przed pół wiekiem (konstrukcja składniowa o regularnej budowie, jak przed pół rokiem, przed półtora rokiem). Przysłówki: półbokiem, półgłosem, półkolem, półszeptem, półuchem, półżartem.

Złożenia pół + przymiotnik półarkuszowy, półciężki, półfeudalny, półfinałowy, półhektarowy, półlitrowy, półmetrowy, półprzewodnikowy, półszylingowy, półtropikalny.
Złożenia pół + formy czasownikowe
półklęczeć, półleżeć, półstać, półwisieć, półżartować;
półokryty, półotwarty, półprzyuczony, półwiszący;
półleżał, półleżąc, półstał, półstojąc, półwisiał, półwisząc, półżartował, półżartując, półżartowawszy.
Złożenia pół + przysłówek
półdarmo, półgłośno, półlegalnie, półnago, półoficjalnie, półprzytomnie, półżywo.
Złożenia pół + liczebnik
Liczebniki ułamkowe: półtrzecia, półczwarta, półósma.
UWAGA: Poprzedzający powyższe złożenia, zwłaszcza przymiotniki i rzeczowniki, przyimek na wpływa na ich pisownię, jeśli cząstka pół wiąże się strukturalnie z przyimkiem, np.
Banknot na pół rozcięty (= niecałkowicie rozcięty) da się skleić, ale: Na półrozcięty banknot przyłożył taśmę klejącą.
Odstępstwem od tej reguły są połączenia: na półkrótko, na półmiękko, na półtwardo, na półsurowo.
Wyraz pół piszemy rozdzielnie, gdy występujące w zdaniu dwa wyrazy z cząstką pół służą określeniu jednego pojęcia, czyli nazwaniu jednego procesu, stanu, cechy, np.
pół zabawa, pół nauka — to nie dwie czynności (półzabawa i półnauka), lecz jednocześnie zabawa i nauka — jeden proces składający się z elementów zabawy i elementów nauki;
pół spał, pół czuwał to nie określenie dwu różnych stanów (półspał i półczuwał), ale jednego, polegającego na tym, że ktoś w połowie spał, a w połowie czuwał;
pół kpiąco, pół poważnie — to nie dwie odrębne cechy (półkpiąco i półpoważnie), lecz jedna, oznaczająca, że ktoś w połowie mówił z kpiną, a w połowie z powagą;
pół fantastyczny, pół realistyczny — to nie dwie odrębne cechy (półfantastyczny i półrealistyczny), ale jedna, oznaczająca, że coś jest jednocześnie fantastyczne i realistyczne, np sen.

Przyimki do, na, o, od, po, przez, przy, za z liczebnikiem pół piszemy rozdzielnie, np.
Tak do pół godziny potrwa jeszcze to zebranie.
Podziel to na pół.
Wymieszała oliwę pół na pół z musztardą.
O pół do ósmej będę pod kinem.
Od pół godziny czekam na ciebie.
Dzieci dostaną po pół jabłka.
Przez pół dnia oglądał telewizję.
Plotkowały przy pół czarnej.
Za pół godziny będę u was.

Przyimek w z liczebnikiem pół ma dwojaką pisownię — łączną lub rozdzielną:
a) przyimek w z liczebnikiem pół piszemy rozdzielnie, gdy wyrażenie w pół znaczy ’w połowie’, np. przerwać w pół zdania, przerwać w pół słowa, załatwić coś w pół godziny, zatrzymać się w pół drogi;
b) przyimek w z liczebnikiem pół piszemy łącznie, gdy wyrażenie wpół znaczy:
1. ’w pasie’, np. Objął Ewkę wpół.
2. ’na połowę, w połowie’, np. Zgiąć arkusz wpół.
3. ’niezupełnie, częściowo’, np. Patrzyła na wpół drwiąco.
4. moment w połowie między dwiema pełnymi godzinami, np. Rozpoczyna wykłady wpół do dziewiątej.

1. Choć działał jak półautomat, to minęło pół roku, a on miał zaorane dopiero pół pola.
2. Spędziła pół dnia na wybieraniu półkożuszka i półbutów. Czegoś takiego nie da się przecież załatwić w pół godziny.
3. Takie było z niego półdiablę-półartystokrata, że niejedna patrzyła na niego na wpół drwiąco, choć zwykle sam mówił pół kpiąco, pół poważnie.
4. Tak do pół godziny potrwa jeszcze to zebranie. Wyjdziemy pewnie o wpół do dziewiątej.
5. Banknot na pół rozcięty da się skleić.
6. Na półrozcięty banknot przyłożył taśmę klejącą.
7. Choć hrabia wolał jaja gotowane na półmiękko, służba zawsze gotowała je na półtwardo.